Dzięki dofinansowaniu ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego (grant nr 02154/16/FPK/NID), na Wydziale Archeologii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu zrealizowano projekt „Szczepidło. Osada metalurgów kultury mogiłowej nad Wartą”. Jego celem była publikacja wyników wieloletnich badań wykopaliskowych i nieinwazyjnych oraz analiz specjalistycznych z zakresu "archaeological sciences" z jednego z najbardziej spektakularnych stanowisk z epoki brązu na Niżu Polskim.

W Szczepidle nad środkową Wartą odkryto unikalną w skali środkowoeuropejskiej osadę metalurgów z II tys. BC. Udokumentowano tu relikty warsztatu odlewniczego reprezentujące pełen cykl procesu produkcyjnego wytworów z brązu wysokocynowego. Kompleksowe analizy archeologiczne (źródłoznawcze, przestrzenne, chronologiczne, funkcjonalne, genetyczne) oraz profesjonalne ekspertyzy chemiczne, fizykochemiczne, paleobotaniczne, paleozoologiczne, geomorfologiczne, geochemiczne, litologiczne i geofizyczne, ukazują obraz społeczności zasiedlającej przez kilkaset lat rozległą (około 3 ha powierzchni) osadę o przemyślanej, planowej zabudowie, specjalizującej się w wytwórczości metalurgicznej.

Stanowisko 17 w Szczepidle (AZP 57-41/11) znajduje się we wschodnim odcinku Doliny Konińskiej, będącej fragmentem Pradoliny Warty Środkowej. Znajduje się ono na terasie nadzalewowej Warty, w odległości około 1,8 km na południowy wschód od koryta rzek, na rozległej, zniszczonej wydmy parabolicznej (częściowo w niecce deflacyjnej). Jest ona jednym z największych osiedli ze środkowej/późnej epoki brązu na Niżu Polskim.

W trakcie dziesięcioletnich badań terenowych odkryto prawie 300 obiektów nieruchomych: relikty zagród, unikalnego (w skali europejskiej) warsztatu metalurgicznego, piwniczek, palenisk i innych obiektów gospodarczych oraz ponad 20 tys. zabytków ruchomych (źródeł ceramicznych, metalowych, krzemiennych, kamiennych, kościanych).

We wspomnianym warsztacie oraz w jego otoczeniu odkryto wyroby z brązu (gotowe produkty "zaniechy", półwytwory, bryłki brązu, wytopki, żużel, tygle odlewnicze oraz narzędzia cyzelerskie, dokumentujące pełen proces produkcyjny (ryc. 3).

Seria trzydziestu dat radiowęglowych, sekwencje zmian stylistycznych ceramiki, stylistyka wyrobów z brązu wysokocynowego oraz obserwacje stratygraficzne i planigraficzne pozwalają stwierdzić, że osada była zasiedlona w drugiej połowie II tys. przed Chr.

Pod względem taksonomicznym społeczność zasiedlająca omawiane osiedle reprezentuje późnoklasyczny horyzont trzcinieckiego kręgu kulturowego (faza inicjalna), kulturę mogiłową (faza największego rozwoju) oraz proto/wczesnołużycką (faza końcowa). Mamy tu więc do czynienia z rozwojem tych samych społeczności, przyswajających kulturowe wzorce "mogiłowe" i "wczesnołużyckie". W Szczepidle mamy więc do czynienia z jedną z nielicznych zbadanych wykopaliskowo osad z doby transformacji kręgu trzcinieckiego w krąg kultur popielnicowych, o wyraźnych cechach „mogiłowych”. Osiągnięte wyniki badań rzucają nowe światło na mechanizmy procesu zmian społeczno-kulturowych w II tys. przed Chr.. Można je podsumować w kilku zasadniczych punktach.

1. Osada w Szczepidle funkcjonowała długotrwale w drugiej  połowie II tys. BC. W jej rozwoju można wyróżnić dwie zasadnicze fazy, oddzielone prawdopodobnie ponadstuletnim hiatusem. Kalibracja dat radiowęglowych i ich analiza Bayesowska pozwala stwierdzić, że pierwsza z faz trwała około pięćdziesiąt lat (1500-1450 BC) lub - co bardziej prawdopodobne - znacznie krócej (jedno pokolenie?), druga natomiast - zasadnicza - około 100 lat (1330-1230 BC). Na podstawie analizy materiału ruchomego oraz chronometrii radiowęglowej można wiarygodnie zakładać, że osadnictwo z epoki brązu w młodszej fazie zasiedlenia było permanentne.

2. W rozumieniu taksonomii archeologicznej społeczność zasiedlająca osadę reprezentuje trzy różne jednostki: trzciniecki krąg kulturowy (TKK; horyzont póżnoklasyczny), kulturę mogiłową (KMo; główna faza osadnicza) oraz wczesną kulturę łużycką (KŁ).

3. Zaobserwowana ciągłość zasiedlenia w fazie młodszej sugeruje lokalną ewolucję od wzorców specyficznych dla horyzontu późnotrzcinieckiego ("etap mogiłowy" lub "umogiłowiona" wersja horyzontu późnego rozwoju TKK), po początki formowania się KŁ. Formalne cechy osadnictwa (kontynuatywne zasady przestrzennej organizacji osadnictwa, jednorodność morfologiczno-morfometryczna i konsystencyjna określonych kategorii obiektów wziemnych) i stylistyka ceramiki naczyniowej sugeruje wewnętrzne zmiany kultury materialnej tej samej ludności. Faza "mogiłowa" w Szczepidle jest jednak najbardziej wyrazista w sensie taksonomicznym.

4. Hipotezę ewolucyjnej transformacji potwierdzają wnioski z opracowania materiałów z innych rejonów strefy nizinnej i wyżynnej międzyrzecza Warty i Wisły, m.in. z rozległego kompleksu osadowo-funeralnego w Polesiu, stan. 1, w dorzeczu Bzury oraz z Krakowa-Nowej Huty-Mogiły, stan. 55, w zachodniej Małopolsce, gdzie zaobserwowano podobną ewolucję od klasycznej, przez późną fazę TKK ( z cechami KMo), do wczesnej KŁ.

5. Analiza planigraficzna w ramach przestrzeni zbadanej wykopaliskowo ujawniła obecność co najmniej pięciu (I – V) stref mieszkalno-gospodarczych o zróżnicowanej wielkości (od 400 do około 1000 m2). W strefach udokumentowano relikty po kilkunastu zagrodach, tj. domach z podwórzami.

Tylko w dwóch przypadkach odnotowano zarysy budynków (prostokątne zabudowanie, naziemne w strefie I oraz centralny obiekt mieszkalno-produkcyjny z zagłębioną podłogą - warsztat metalurgiczny w strefie III). W większości po domach pozostały wyłącznie obiekty magazynowe (piwniczki) z wielowarstwowymi, prostokątnymi, u-kształtnymi lub trapezowatymi wypełniskami.

6. Osadę zasiedlała znaczna grupa ludzi. Ekstrapolując wyniki odnoszące się do zbadanej, centralnej części stanowiska na jego całość, można zakładać, że w okresie jej największego rozwoju (XIV-XIII stulecie BC) jednocześnie - w ramach jednej fazy budowlanej - mogło funkcjonować kilka -kilkanaście zagród. Przyjmując, że w każdej mieszkała i gospodarowała jedna rodzina, liczebność wspólnoty wioskowej należy ocenić na maksymalnie kilkadziesiąt (50-70) osób.

7. Cechy stylistyki ceramiki naczyniowej oraz wyrobów metalowych świadczą o rozległych kontaktach społeczności charakteryzowanej osady i stadialnej recepcji wzorców w kultury materialnej i ogólnych tendencji, specyficznych dla drugiej połowy II tys. BC. Najbliższe analogie do analizowanego zestawu wzorców kultury materialnej pochodzą ze stanowisk środkowo- i późnobrązowych z terenów Niżu Polskiego, jednak część z nich ma odpowiedniki także w strefie wyżynnej dorzeczy Odry i Wisły.

8. Ludność analizowanej osady prowadziła dwutorową gospodarkę rolniczo-hodowlaną, jednak głównym zajęciem była produkcja wyrobów z brązu - zapewne na "rynek zewnętrzny". Świadczą o tym obecność markerów całego cyklu produkcyjnego, udokumentowane w warsztacie odlewniczym: wytopy brązowe, bryłki brązu, półprodukty, gotowe wyroby (w większości nieudane), przedmioty będące wlewami, liczne żużle, fragmenty tygli i łyżek lejniczych, ze śladami użytkowania oraz narzędzia cyzelerskie.

9. Zarejestrowany w Szczepidle warsztat metalurgiczny jest obiektem unikalnym w skali środkowoeuropejskiej epoki brązu. Pojawienie się rozwiniętej metalurgii lokalnej na określonym etapie rozwoju omawianej osady i stylistyka wyrobów metalowych, a także ich skład chemiczny, a pośrednio stylistyka ceramiki naczyniowej, sugeruje związek z terenami południowymi i recepcję wzorców z obszaru śląskiej enklawy kultur mogiłowych.

10. Osada w Szczepidle, z uwagi na strategiczne położenie między północą (Wielkopolska, Kujawy, Pomorze) a południem (Śląsk, Małopolska), urasta do rangi znacznego (i w tej chwili jedynego znanego w kategorii osad nieobronnych) "mogiłowego" ośrodka metalurgicznego, produkującego różne wyroby na potrzeby ponadlokalne - pierwszego, który dotąd odkryto w tej części Europy Środkowej.

11. Wyniki badań geomagnetycznych sugerują obecność obiektów wziemnych w innych częściach stanowiska, zwłaszcza w rejonie rozciągającym się na wschód od terenu rozpoznanego wykopaliskowo, natomiast jest ono znacznie mniej intensywne w kierunku zachodnim, gdzie teren znacząco się obniża.

Rezultaty badań w Szczepidle opublikowano w książce Przemysława Makarowicza "Szczepidło. Osada metalurgów kultury mogiłowej nad Wartą", prezentującej wyniki kompleksowe studiów archeologicznych. Monografia zawiera także specjalistyczne ekspertyzy, dotyczące środowiska geograficznego (Iwona Hildebrand-Radke) i poszczególnych kategorii źródeł: paleobotanicznych (Joanna Koszałka, Tomasz Stępnik), paleozoologicznych (Daniel Makowiecki), fizykochemicznych (Jerzy J. Langer, Sławomir Pietrzak), krzemiennych (Jacek Kabaciński), metalowych (Aldona Garbacz-Klempka), kamiennych (Marcin Szydłowski). W pracy zamieszczono także wyniki analiz odcisków tekstylnych na ceramice (Andrzej Sikorski), analiz geomorfologiczno-glebowych (Iwona Hildebrand-Radke) oraz opracowanie rezultatów badań magnetometrycznych (Mateusz Jaeger, Łukasz Pośpieszny).

Promocja monografii, połączona z wykładem, odbędzie się w lutym.