Wprowadzenie

Prowadzone od 2014 roku badania w ramach projektu pt. „Początki epoki żelaza w południowo-zachodniej części Półwyspu Iberyjskiego: chronologia i kultura materialna” mają rozwiązać dwa kluczowe dla archeologii tej części zachodniego Śródziemnomorza problemy. Z jednej strony ich celem jest ustalenie pochodzenia importowanych naczyń fenickich zadokumentowanych na autochtonicznych stanowiskach archeologicznych położonych wzdłuż rzeki Gwadalkiwir. Analizy składu chemicznego ceramiki, dzięki zastosowaniu ręcznego spektrometru XRF oraz spektrometru AAS. powinny dostarczyć odpowiedzi na pytanie, czy naczynia były produkowane na Półwyspie Iberyjskim i jeśli tak, to w jakiej strefie je wyrabiano. Analizy chemiczne należy osadzić na solidnych podstawach chronologicznych, dlatego drugim celem jest analiza radiowęglowa przepalonych kości ludzkich z cmentarzyska Setefilla z zamiarem uzyskania szczegółowych danych na temat chronologii na progu epoki żelaza. Obecny stan wiedzy nie pozwala na stworzenie wiarygodniej sekwencji dat dla wczesnej epoki żelaza, którą by można powiązać z artefaktami archeologicznymi z regionu. Setefilla jest jedynym cmentarzyskiem z tego okresu w strefie tartezyjskiej, które posiada całościowo przebadane i opublikowane struktury grobowe.

Powyższe cele są realizowane w ramach projektu finansowanego przez Narodowe Centrum Nauki, program Opus (środki przyznane na podstawie decyzji numer DEC-2013/09/B/HS3/00630). Jest to pierwsze tego rodzaju polskie przedsięwzięcie badawcze podjęte na Półwyspie Iberyjskim. W skład zespołu wchodzą: prof. UAM dr hab. Przemysław Niedzielski, prof. UAM dr hab. Włodzimierz Rączkowski, prof. Paula Reimer (QUB), dr Dirk Brandherm (QUB), dr Maarten Blaauw (QUB), mgr Marta Bartkowiak (UAM) i mgr Monika Elečková (UAM). Zespołem kieruje dr Michał Krueger z Pracowni Archeologii Cywilizacji Śródziemnomorskich (Instytut Prahistorii UAM).

Realizacja

Realizacja projektu jest możliwa dzięki znacznemu postępowi w ostatnich latach technik analizy chemicznej oraz datowania radiowęglowego skremowanych kości. Pierwszy, już wykonany krok, to pobranie próbek materiału kostnego i ceramiki ze stanowiska Setefilla i Cruz del Negro, które stanową ogniwa łączące dwa aspekty projektu. Próbki ceramiczne poddawane są badaniom w laboratoriach Wydziału Chemii UAM przy użyciu spektrometru AAS celem weryfikacji poprawności otrzymanych rezultatów, co stanowi standard przy tego typu analizach. Za pomocą ręcznego spektrometru XRF Bruker Tracer III SD wykonano już niedestrukcyjne analizy ceramiki w trzech instytucjach: w Muzeum Archeologicznym w Sewilli, w Casa-Museo Bonsor w Mairena del Alcor oraz na Uniwersytecie w Sewilli. Następnie planowane jest dokonanie pomiarów węgla radioaktywnego w kościach ze stanowiska Setefilla oraz Cruz del Negro techniką akceleratorową (AMS) w laboratorium Chrono Centre w Belfaście. Na tamtejszym uniwersytecie wykonane zostaną również analizy stratygraficzne oraz seriacja kontekstowa zespołów grobowych z Setefilla. Wyniki powyższych analiz pozwolą scalić w jeden spójny model dane o różnym charakterze, ale odnoszące się do konkretnych, wydzielonych i nienaruszonych grobów. Użyta w trakcie badań statystyka bayesowska określi prawdopodobne zakresy dat dla poszczególnych próbek i, co za tym idzie, dla całych zespołów. Ustalona w ten sposób chronologia będzie stanowiła podstawę precyzyjnego datowania analizowanej spektrometrem ceramiki.

Relacje z ważniejszych wydarzeń związanych z projektem oraz nowości z zakresu archeologii epoki żelaza Półwyspu Iberyjskiego można śledzić na: https://www.facebook.com/protohistorica

Znaczenie

Uzyskane rezultaty pozwolą zrozumieć kierunki orientalizacji południowo-zachodniej części Półwyspu Iberyjskiego. Ta część zachodniego Śródziemnomorza od początków epoki żelaza znajdowała się pod silnym wpływem Fenicjan, którzy doprowadzili do głębokich transformacji lokalnych społeczności. Projekt powinien znacząco przyczynić się do rozwoju raczkującej w Poznaniu archeologii Półwyspu Iberyjskiego. W skali międzynarodowej zespół już może się pochwalić stworzeniem pierwszej archeometrycznej bazy danych dla ceramiki z wybranych stanowisk kultury tartezyjskiej. Są to dane wymagające dalszej obróbki, nad czym trwają obecnie prace. Innymi wymiernymi efektami projektu stała się organizacja warsztatów na Queen’s University Belfast nt. chronologii wczesnej epoki żelaza i prezentacja wstępnych wyników projektu na międzynarodowych konferencjach (Wrocław, Burgos. Stambuł). Na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza w Poznaniu planowane jest zorganizowanie seminarium, które posumuje rezultaty projektu. Warto podkreślić również fakt nabycia specjalistycznego spektrometru ręcznego XRF dla Instytutu Prahistorii UAM, który umożliwia prowadzenie niedestrukcyjnych analiz składu chemicznego artefaktów także po zakończeniu projektu. Spektrometr już jest wykorzystywany w procesie dydaktycznym, zarówno w trakcie zajęć uniwersyteckich, jak i w ramach prac licencjackich. Niebagatelne znaczenie dla rozwoju archeologii Półwyspu Iberyjskiego pod polskim patronatem ma fakt powołania interdyscyplinarnego zespołu badawczego, który kontynuuje prace nad projektem i przygotowuje się do kolejnych naukowych wyzwań z zakresu archeologii zachodniego Śródziemnomorza.