Cel projektu

Celem projektu jest ochrona, interdyscyplinarne opracowanie oraz publikacja materiałów archeologicznych z neolitycznego stanowiska nr 6 w Kopydłowie, gm. Wilczyn, pow. koniński, woj. wielkopolskie. W wyniku badań wykopaliskowych prowadzonych w 1984 i 1985 roku przez Muzeum Okręgowe w Koninie pozyskano liczne artefakty i zadokumentowano zróżnicowane funkcjonalnie obiekty (mieszkalne, gospodarcze i sepulkralne). Dobry stan zachowania materiałów zabytkowych i skrupulatna dokumentacja gwarantują możliwość wieloaspektowych studiów nad osadnictwem, gospodarką i paleodemografią zróżnicowanych chronologicznie społeczności neolitycznych z pogranicza Wielkopolski i Kujaw.

Projekt przewiduje aplikację najnowszych metod fizykochemicznych, bioarcheologicznych, a także genetycznych, w odniesieniu do różnych kategorii źródłowych.

W celu rozpoznania społeczno-ekonomicznych podstaw organizacji osady oraz sposobów eksploatacji środowiska naturalnego i ich zmian w czasie i w przestrzeni, wykonane zostaną analizy izotopów 13C, 14C, 15N, 87Sr/86Sr, 18O, badania paleobotaniczne, badania węgli drzewnych oraz ceramiki.

Wykonane zostanie także datowanie badanej sekwencji osadniczej, które pozwoli na rozpoznanie tempa zachodzących zmian oraz ułatwi powiązanie ze sobą poszczególnych materiałów pozyskanych w trakcie wykopalisk. Zastosowanie tych wszystkich metod umożliwi ujęcie w zintegrowanych sposób procesu przekształceń społeczności neolitycznej na obszarze Niżu.

Rezultaty szczegółowych studiów interdyscyplinarnych, przedstawione zostaną w monografii stanowiska i  staną się doskonałą bazą porównawczą, a także wzorcem dla kolejnych opracowań tego typu. Przewidywany termin publikacji wyników badań to grudzień 2015 roku w polskiej wersji językowej wraz z tłumaczeniem streszczenia na język angielski.

Stanowisko

Stanowisko oznaczone nr 6 w Kopydłowie, znajduje się na pograniczu Wielkopolski i Kujaw, między Koninem a Inowrocławiem. Stanowisko to zostało odkryte w 1983 roku podczas badań powierzchniowych, prowadzonych w ramach programu AZP przez Muzeum Okręgowe w Koninie. Otrzymało wówczas nr 1 na obszarze AZP 52-40, a w miejscowości oznaczono je numerem 6. W latach 1984-85 przeprowadzono na nim badania wykopaliskowe pod kierownictwem mgr Krzysztofa Gorczycy z Muzeum Okręgowego w Koninie oraz ówczesnego magistranta Instytutu Prahistorii UAM w Poznaniu, p. Andrzeja Łukaszewskiego, późniejszego dyrektora Muzeum Regionalnego w Słupcy. Badania sfinansowało Muzeum Okręgowe w Koninie. Stanowiły one część szerszego programu naukowego, realizowanego wówczas przez konińskie Muzeum, a dotyczącego badań nad neolitem, w szczególności rozpoznania osadnictwa kultury pucharów lejkowatych na pograniczu Wielkopolski i Kujaw.

Badania w latach 80. XX wieku objęły powierzchnię trzech arów (przy czym powierzchnia stanowiska jest szacowna na podstawie dyspersji materiałów na 5ha) i pozwoliły na zarejestrowanie 56 obiektów archeologicznych, głównie z wczesnego i środkowego neolitu, w tym kilka dużych i bogatych w zabytki jam i pochówków oraz neolityczną jamę z odpadkami po rzemiośle rogowniczym i skórownicznym.

Ilość zarejestrowanych zabytków, ich różnorodność i dobry stan zachowania są imponujące. Na tym  relatywnie małym stanowisku, odkryto około 10 tysięcy fragmentów ceramiki (w zdecydowanej większości neolitycznej), około 2700 dobrze zachowanych kości zwierzęcych, ponad 200 artefaktów krzemiennych krzemiennych, kilkanaście zabytków kamiennych, kościanych a także metalowych, z których najcenniejszym jest paciorek miedziany pozyskany z grobu związanego z kulturą później ceramiki wstęgowej.

Badania geofizyczne na stanowisku w Kopydłowie

Badania geofizyczne na stanowisku archeologicznym w Kopydłowie, gm. Wilczyn, woj. wielkopolskie wykonano w dniach 21-23.10.2014 r. Przeprowadzono je przy użyciu metody magnetometrycznej, wykorzystując gradientometr mierzący anomalie pola magnetycznego emitowane m.in. przez zdeponowane w ziemi pozostałości aktywności ludzkiej. W pierwszej kolejności miała ona pomóc w określeniu lokalizacji dawnych wykopów archeologicznych, pochodzących z badań wykopaliskowych prowadzonych na stanowisku jeszcze w ubiegłym wieku. Ponadto, spodziewano się, że badania geofizyczne doprowadzą do wykrycia w sposób nieinwazyjny dalszych pozostałości osadnictwa neolitycznego, związanego z obecnością kultury ceramiki wstęgowej rytej i kultury pucharów lejkowatych na tym terenie. W rezultacie prospekcja ujawniła szereg anomalii pochodzących od różnych źródeł, wśród nich jam i rowów, a nawet prawdopodobnego zasięgu wyschniętego zbiornika wodnego, istniejącego niegdyś w pobliżu stanowiska. Wyniki te są wartościowym uzupełnieniem dotychczasowego stanu wiedzy o omawianym miejscu i jego charakterze w przeszłości, a także mogą stanowić punkt wyjścia dla dalszych badań archeologicznych.

Prezentacja wyników badań w Muzeum Archeologicznym w Poznaniu

Członkowie ekipy badawczej prezentowali wyniki badań nad materiałami ze stanowiska w Kopydłowie w trakcie półtoragodzinnej prezentacji, która odbyła się 20 maja 2015 roku w poznańskim Muzeum Archeologicznym w pałacu Górków na ulicy Wodnej. Prezentacja obejmowała omówienie wszystkich wyników badań.

Skład ekipy badawczej

Prof. UAM dr hab. ARKADIUSZ MARCINIAK - kierownik projektu. Prowadzi studia nad zmianami społecznymi i gospodarczymi w neolicie na terenie Anatolii i Europy Środkowej. Inicjuje i bierze udział w wielu projektach badawczych łączących nowatorskie hipotezy z najnowszymi metodami służącymi do ich wyjaśnienia. Jest obecnie zaangażowany w studia nad dynamiką zasiedlenia osad wczesnoneolitycznych przy wykorzystaniu statystyk bayesowskich, rozpoznanie struktury konsumpcji na podstawie analiz lipidów oraz zwierzęcych szczątków kostnych czy też rozpoznania zmian klimatycznych na podstawie analiz izotopowych. Wymienione prace badawcze są w integralny sposób połączone z badaniami w zakresie zooarcheologii i tafonomii.

W projekcie pełni opiekę merytoryczną nad całością projektu, jest odpowiedzialny za przygotowanie i redakcję tomu będącego podsumowaniem projektu, przygotowanie wstępu i zakończenia oraz bierze udział w analizie zwierzęcych szczątków kostnych oraz zabytków wykonanych z kości.

Dr IWONA SOBKOWIAK-TABAKA - Adiunkt, pracuje w Instytucie Archeologii i Etnologii PAN. Prowadzi studia związane z osadnictwem, jego środowiskowym uwarunkowaniami i wytwórczością krzemieniarską epoki kamienia, a w szczególności późnopaleolitycznym Niziny Środkowoeuropejskiej oraz chronostratygrafią późnego glacjału.

Specjalizuje się również w analizie neolitycznej ceramiki naczyniowej.

W projekcie odpowiedzialna jest za analizę materiałów ceramicznych (wraz z Martą Bartkowiak) oraz krzemiennych.

Mgr MARTA BARTKOWIAK - Doktorantka archeologii na Wydziale Historycznym Uniwersytetu im. Adama Mickiewicz w Poznaniu, obecnie realizuje pracę doktorską pod opieką prof. UAM dr hab. Arkadiusza Marciniaka zatytułowaną "Introduction and intensification of production and consumption of milk and dairy products among the Neolithic communities of NW Anatolia and Central Serbia". Jej zainteresowania badawcze koncentrują się wokół zagadnień związanych z ‘archaeology of food’, funkcją i technologią naczyń ceramicznych, archeologią biomolekularną, transformacjami społecznokulturowymi w neolicie  obszaru Anatolii, Bliskiego Wschodu i Półwyspu Bałkańskiego, a także aplikacją najnowszych metod biologicznych i chemicznych (jak analiza osadów z wnętrza naczyń – organic residue analysis) na grunt archeologii.

W projekcie jest odpowiedzialna za opracowanie materiału ceramicznego (wraz z dr Sobkowiak-Tabaką) oraz selekcję i szczegółową analizę ceramologiczną próbek przeznaczonych do badań lipidowych.

Mgr MIKOŁAJ LISOWSKI - Doktorant zooarcheologii na Wydziale Archeologii, University of Sheffield, Wielka Brytania. Posiada doświadczenie w badaniach materiałów kostnych, jest autorem szeregu ekspertyz zooarcheologicznych z różnych stanowisk.

Pracuje obecnie nad swoją rozprawą doktorską o temacie "The Identification of Jewish Patterns of Food Preparation and Consumption: a Zooarchaeological Approach to the Medieval and Early Modern Evidence from Central Eastern Europe" promowaną przez dr Umberto Albarella’ę, profesora University of Sheffield.

W projekcie będzie zaangażowany w badania zooarcheologiczne i tafonomiczne, analizy zabytków kościanych, opracowanie kontekstu archeologicznego stanowiska i historii badań, analizy stratygraficzne tłumaczenia streszczenia i artykułów na oraz z języka angielskiego, digitalizację planów stanowiska a także w redakcję, edycję i oprawę graficzną książki.

EKIPA BADAWCZA (alfabetycznie):

Dr Joanna Abramów - ARCHEOBOT Pracowania Archeologiczna i Archeobotaniczna A. Wiktor - archeolog specjalizująca się w ekoarcheologii, autorka licznych opracowań z zakresu archeobotaniki.

Mgr Maciej Chyleński - Zajmuje się zastosowaniem analiz kopalnego DNA w badaniach archeologicznych. Jego zainteresowania koncentrują się głównie na izolacji i analizach kopalnego DNA społeczności wczesnoneolitycznych oraz ich zastosowaniu do rekonstrukcji struktury społecznej tych populacji.

Dr Mirosława Dabert - biolog i genetyk, inicjatorka powołania Pracowni Sekwencjonowania DNA w Instytucie Biologii Molekularnej i Biotechnologii WB UAM, a od 2004 roku adiunkt i kierownik Wydziałowej Pracowni Technik Biologii Molekularnej UAM. Jej główne zainteresowania badawcze koncentrują się wokół opracowania i wykorzystania markerów DNA i metod ich analizy w różnych dziedzinach nauk przyrodniczych.

Dr Alicja Drozd-Lipińska - Uniwersytet Mikołaja Kopernika, antropolog, autorka wielu opracowań antropologicznych i artykułów specjalistycznych.

Prof. Richard Peter Evershed - profesor chemii organicznej i wykładowca Organic Geochemistry Unit, School of Chemistry na University of Bristol w Wielkiej Brytanii, dyrektor Bristol Biogeochemistry Research Centre oraz kierownik NERC Life Sciences Mass Spectrometry Facility, prekursor i lider wykorzystania spektrometrii masowej i chromatografii gazowej przy rozpoznaniu i identyfikacji archeologicznych pozostałości tłuszczów (lipidów) z naczyń ceramicznych, twórca ‘biomarker revolution of archaeology’, prowadzi szeroko zakrojone pionierskie badania nad wykorzystania mleka i przetworów mlecznych (mleczarstwem) w pradziejach.

Maciej Gembicki - fotograf i dokumentalista archeologiczny z wieloletnim stażem pracy w firmach archeologicznych oraz dla IP UAM. Specjalizuje się w fotografii i digitalizacji zabytków ruchomych, ortofotografii i fotogrametrii stanowisk archeologicznych oraz dokumentacji cyfrowej zabytków krzemiennych.

Prof. dr hab. inż. Tomasz Goslar - Kierownik Poznańskiego Laboratorium Radiowęglowego - analizy radiowęglowe kości zwierzęcych i ludzkich.

Dr inż. Zdzisław Hensel - Centralne Laboratorium Archeometryczne IAE PAN w Warszawie - analiza metaloznawcza zabytków wraz z komentarzem

Dr Maciej Jórdeczka - Instytut Archeologii i Etnologii PAN, Ośrodek Studiów Pradziejowych i Średniowiecznych, archeolog, specjalista w zakresie kamieniarstwa społeczności pradziejowych w Polsce, Egipcie oraz Sudanie.

Dr Sławomir Pietrzak - Pracowania Fizykochemii Materiałów i Nanotechnologii Wydziału Chemii UAM archeolog, autor wielu analiz i publikacji z zakresu zastosowania i technologii wytwarzania dziegciu.

Dr Katarzyna Pyżewicz - Instytut Prahistorii UAM - archeolog specjalizująca się w archeologii górnego i schyłkowego paleolitu oraz mezolitu, a także wykorzystaniu analiz mikroskopowych materiałów krzemiennych i badań eksperymentalnych w procesie interpretacyjnym danych archeologicznych. Autorka wielu opracowań i ekspertyz dotyczących traseologii narzędzi z epoki kamienia.

Prof. dr hab. Joanna Wesoły - genetyk, adiunkt w Instytucie Biologii Molekularnej i Biotechnologii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Zakład Ekspresji Genów. Zaangażowana w liczne projekty badawcze, np. Wielofunkcyjność białek STAT w rozwoju i progresji raka miąższu nerki (2009-2011), Imbalance between STAT1-mediated damaging and STAT3-mediated protective signals in chronic renal allograft vasculopathy (2008-2011) czy szukanie genetycznych i środowiskowych czynników ryzyka w chorobach przyzębia: Analiza polimorfizmów DNA w genach wybranych cytokinin, genotypów apolipoproteiny E oraz ocena sposobu żywienia u chorych z agresywną i przewlekłą postacią periodontopatii (2007-2008), a także kierowniczka Środowiskowego Laboratorium Analizy Genomu.

Monografia stanowiska

Na przełomie stycznia i lutego 2016 roku ukaże się w druku książka będąca finalizacją prac nad monografią stanowiska 6 w Kopydłowie. Monografia zostaje wydana jako 6 tom serii Ocalone Dziedzictwo Archeologiczne publikowanym przez Wydawnictwo Archeologiczne PROFIL-ARCHEO.

Praca składa się z 20 rozdziałów, które podzielone zostały na 6 części. Pierwsza z nich dotyczy (i) prezentacji stanowiska, zaś kolejne cztery stanowią prezentację wyników kompleksowych badań najważniejszych kategorii źródeł pozyskanych w trakcie badań wykopaliskowych, w tym: (ii) ceramiki, (iii) wytworów ze skał krzemionkowych i niekrzemionkowych, (iv) kości zwierzęcych oraz (v) kości ludzkich. Opracowanie kończy prezentacja (vi) materiałów z kultur nie-neolitycznych.

Pierwszy rozdział jest poświęcony systematycznej prezentacji materiałów z osad trzech neolitycznych kultur obecnych na stanowisku 6 w Kopydłowie, w tym kultury ceramiki wstęgowej rytej, kultury późnej ceramiki wstęgowej i kultury pucharów lejkowatych i został przygotowany przez redaktorów tomu Arkadiusza Marciniaka, Iwonę Sobkowiak-Tabakę, Martę Bartkowiak i Mikołaja Lisowskiego. Kolejny rozdział autorstwa Mateusza Cwalińskiego i Jakuba Niebieszczańskiego przynosi prezentację wyników badań geofizycznych stanowiska wykonanych metodą magnetometryczną. Ich celem było rozpoznanie zasięgu osad mieszkańców wszystkich trzech kultur oraz ustalenie lokalizacji wykopów archeologicznych z lat osiemdziesiątych XX wieku.

Część druga pracy jest w całości poświęcona prezentacji wyników szeregu analiz, jakim poddana została ceramika z osad trzech neolitycznych kultur, w tym KCWR, KPCW i KPL. Rozpoczyna ją artykuł Marty Bartkowiak i Iwony Sobkowiak-Tabaki, który przynosi prezentację wyników analizy technologicznej, morfologicznej, stylistycznej, funkcjonalnej i chronologicznej pozyskanych materiałów ceramicznych. W kolejnym rozdziale autorstwa Joanny Abramów przedstawione zostały wyniki analizy archeobotanicznej polepy i odcisków ziaren na ceramice. W związku z brakiem pozostałości makro- i mikrobotanicznych ze stanowiska, rozpoznany w ten sposób rozkład gatunkowy roślin stanowi ważny przyczynek do rekonstrukcji struktury upraw, a także obecności innych roślin z otoczenia osad, które zostały zebrane z pól wraz z plonami. Autorami kolejnego rozdziału są Mélanie Roffet-Salque i Richard Evershed, którzy wykonali analizę pozostałości organicznych zaabsorbowanych przez ścianki naczyń w celu rozpoznania pozostałości pożywienia i diety neolitycznych społeczności, a także określenia funkcji poszczególnych typów i form naczyń. Ostatnim rozdziałem w tej części tomu jest praca Sławomira Pietrzaka dotycząca prezentacji wyników badań archeometrycznych fragmentów naczyń ceramicznych, pochodzących z osad społeczności kultury ceramiki wstęgowej rytej i kultury pucharów lejkowatych.

Trzecią część tomu jest poświęcona wytworom ze skał krzemionkowych i niekrzemionkowych. Rozpoczyna ją rozdział Iwony Sobkowiak-Tabaki poświęcony analizie technologicznej, surowcowej i chronologicznej artefaktów krzemiennych, pochodzących z homogenicznych obiektów kultury ceramiki wstęgowej rytej i kultury pucharów lejkowatych, która została wykonana przy zastosowaniu założeń tzw. typologii dynamicznej. Kolejny rozdział autorstwa Macieja Jórdeczki i Katarzyny Pyżewicz przynosi prezentację wyników analizy surowcowej i funkcjonalnej neolitycznych przedmiotów kamiennych, w szczególności makrolitycznych narzędzi oraz półproduktów w różnym stanie zachowania. Część tę kończy rozdział Katarzyny Pyżewicz prezentujący wyniki analizy traseologicznej artefaktów krzemiennych, w szczególności analizy stanu zachowania ich powierzchni oraz mikroskopowych śladów podepozycyjnych, technologicznych i użytkowych.

Część czwarta tomu przynosi prezentację wyników szeregu badań zwierzęcych szczątków kostnych. Rozpoczyna ją obszerny rozdział autorstwa Mikołaja Lisowskiego, który zawiera kompleksową analizę archeolozoologiczną i tafonomiczną materiałów faunistycznych z obiektów z osady mieszkańców kultury ceramiki wstęgowej rytej, kultury późnej ceramiki wstęgowej i kultury pucharów lejkowatych. Wykonana została analiza rozkładu gatunkowego i anatomicznego, określenie wieku w chwili śmierci, wielkości i płci osobników różnych gatunków oraz szczegółowa analiza tafonomiczna. Następny rozdział prezentuje analizę funkcjonalno-technologiczną artefaktów wykonanych z kości i zębów, i został przygotowany przez Mikołaja Lisowskiego, Katarzynę Pyżewicz i Mateusza Frankiewicza. Częścią kompleksowych analiz materiałów faunistycznych z Kopydłowa były badania kopalnego DNA. Rozdział omawiający te wyniki został przygotowany przez Macieja Chyleńskiego, Joannę Wesoły i Natalię Derebecką i referuje kolejne etapy tej analizy, w tym w szczególności uzyskanie fragmentów endogennego kopalnego DNA nadających się do sekwencjonowania wysokoprzepustowego. Kolejnych kilka rozdziałów w tej części tomu jest poświęconych analizie izotopów stałych pierwiastków z kości zwierzęcych. Autorem analizy izotopów tlenu ze szkliwa owcy i kozy jest Elizabeth Henton. Jej wyniki pozwoliły na określenie sezonowości rozrodu oraz warunków spożycia wody w cyklu rocznym, oraz, w pewnym zakresie, strategii zarządzania stadem, użytkowania krajobrazu oraz odpowiedzi ludzi na zmianę klimatu. Rozdział Jane Evans przedstawia wyniki analizy izotopów strontu pozyskanego ze szkliwa zębów zwierzęcych, która umożliwiła ustalenie miejsca wypasów zwierząt domowych użytkowanych przez mieszkańców neolitycznych osad w Kopydłowie. Jessica Pearson jest autorem rozdziału prezentującego wyniki analizy stabilnych izotopów węgla i azotu pozyskanych z kości zwierzęcych i ludzkich. W przypadku tych pierwszych ich celem było rozpoznanie zmian w strategiach zarządzania stadem przez mieszkańców osady kultury ceramiki wstęgowej rytej oraz kultury pucharów lejkowatych. Analiza izotopów z kości ludzkich pozwoliła na określenie znaczenia protein zwierzęcych i roślinnych w diecie społeczności pradziejowych i wczesnośredniowiecznych ze względu na płeć i wiek poszczególnych osób.

Na część piątą, dedykowaną analizie szczątków ludzkich ze stanowiska 6 w Kopydłowie, składa się jedynie artykuł autorstwa Alicji Drozd-Lipińskiej. Jest on poświęcony przedstawieniu wyników analizy antropologicznej ludzkich szczątków kostnych, w szczególności określenia płci i wieku zmarłych, a w przypadku kości przepalonych stopnia ich przepalenia.

Ostatnia cześć tomu obejmuje prace poświęcone wynikom analizy pozostałości osadnictwa post-neolitycznego, które zostało zarejestrowane na stanowisku w Kopydłowie 6. Łukasz Pospieszny jest autorem rozdziału prezentującego groby szkieletowe z obstawami kamiennymi, prawdopodobnie z przełomu epoki neolitu i brązu, oraz ich umiejscowienie w perspektywie chronologicznej i regionalnej. Materiały sepulkralne i osadowe kultury łużyckiej, reprezentowane przez 4 groby ciałopalne, 3 jamy osadowe oraz liczną ceramikę i polepę, zostały przedstawione w rozdziale Marcina Krzepkowskiego. Tę część tomu kończy rozdział Arkadiusza Tabaki zawierający wyniki analizy materiałów z okresu wczesnego średniowiecza, w tym dwóch obiektów osadowych oraz stosunkowo licznego zbioru ceramiki naczyniowej i prażnic.

Pracę zamyka rozdział podsumowujący autorstwa Arkadiusz Marciniaka, Iwony Sobkowiak-Tabaki, Marty Bartkowiak i Mikołaja Lisowskiego. Przedstawiony w nim został zarys przekształceń osadniczych, gospodarczo-wytwórczych i społecznych mieszkańców osad kultury ceramiki wstęgowej rytej, kultury późnej ceramiki wstęgowej i kultury pucharów lejkowatych, które można było ustalić dzięki kompleksowej i wieloaspektowej analizie wszystkich kategorii źródłowych pozyskanych w trakcie badań wykopaliskowych przeprowadzonych na stanowisku 6 w Kopydłowie.

Kontakt

Prof. UAM dr hab. Arkadiusz Marciniak
Instytut Prahistorii UAM
Collegium Historicum
ul. Św. Marcin 78
61-809 Poznań
tel: (61) 829 47 98
email: arekmar@amu.edu.pl