Wykonawca

Uniwersytet im. A. Mickiewicza, realizacja w Instytucie Archeologii UAM

Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego pochodzących z Funduszy Promocji Kultury, w ramach programu Dziedzictwo kulturowe priorytet Ochrona zabytków archeologicznych, koordynowany przez Narodowy Instytut Dziedzictwa - Umowa Nr 3208/2018/FPK/NID

O projekcie

Celem zadania jest monograficzna publikacja wyników wieloaspektowych i wielodyscyplinarnych badań terenowych oraz opracowań kameralnych ilustrujących rozwój zasiedlenia stanowisk 9 i 10 w Grabkowie na Pojezierzu Kujawskim, od epoki neolitu po okres nowożytny. Zamierzeniem naszym jest wyczerpująca charakterystyka ogółu pozostałości dokumentujących różnoczasowe i zróżnicowane funkcjonalnie przejawy tutejszego osadnictwa. Materiały stąd oraz zakres ich analizy stwarzają możliwość ukazania krajobrazu biokulturowego stanowisk oraz charakterystyki kulturowo-historycznej ich zasiedlenia - siedliskowych oraz obrzędowych form zagospodarowania terenu w przeszłości.

Wśród nich wyróżniają się wielokulturowe miejsca praktyk obrzędowych na stanowisku 9 - relikty obiektów sakralnych o długim okresie funkcjonowania, koncentrujące "działalność okazjonalną", generowaną w ramach zróżnicowanych kodów kulturowych społeczności "kilku epok" na przestrzeni blisko trzech tysięcy lat.

Udokumentowane na stanowisku źródłowe przejawy wielokulturowych zachowań obrzędowych wpisują się w aktualny nurt ogólnoeuropejskich studiów nad zjawiskiem mitologizacji krajobrazu, rozpoznawanego - w wymiarze empirycznym - w postaci tworzenia wydzielonych obszarów sacrum, o długotrwałej, kontynuatywnej tradycji użytkowania.

Sygnalizowany nurt rzeczonych studiów uzasadnia kontekst szerszej wiedzy o sferze życia okazjonalnego przeszłych społeczności; co dotyczy w szczególności aplikacji czerwieni w symbolice funeralnej, szerzej: obrzędowej.

Stanowisko

Stanowisko 9 i 10 Grabkowie, woj. kujawsko-pomorskie (AZP 51-48/60, 61) położone jest na wschodnim krańcu Pojezierza Kujawskiego. Badany obiekt zlokalizowano na skraju rozległego płata wysoczyzny falistej, w pobliżu krawędzi stoku podłużnego, płytkiego zagłębienia bezodpływowego. Odkrycie stanowiska 9 i 10 w Grabkowie nastąpiło w 2000 r. w trakcie lustracji powierzchniowej mającej za zadanie rozpoznanie potencjalnych zagrożeń substancji zabytkowej na terenach pozostających w kolizji z przebiegiem planowanej budowy kujawskiego odcinka autostrady A1. Ratownicze prace wykopaliskowe zostały przeprowadzone w latach 2000, 2008 i 2009, obejmując nimi obszar blisko 190 arów.

W obrębie zbadanej przestrzeni stanowiska odsłonięto relikty osadnictwa dziewięciu faz zasiedlenia o różnym charakterze, łączonych z: dobą neolitu (obozowiska i grobowce „quasimegalityczne” ludności kultury pucharów lejkowatych, obozowisko ludności kultury amfor kulistych, ślady penetracji terenu przez grupy ludności kultury ceramiki sznurowej), epoką brązu (obozowisko i miejsce obrzędowe ludności kultury iwieńskiej, osada, miejsce obrzędowe i cmentarzysko ludności kultury łużyckiej), epoką żelaza (osada i cmentarzysko ludności kultury przeworskiej z młodszego okresu przedrzymskiego oraz osada z okresu wpływów rzymskich), wreszcie reprezentujące przejawy osadnictwa z okresu wczesnego i późnego średniowiecza (peryferie osad) oraz nowożytnością (strefa nowożytnych praktyk rolniczych). Z wymienionymi formami osadniczymi związano 814 obiektów nieruchomych o zróżnicowanym przeznaczeniu, ponad 27 tys. fragmentów ceramiki, 357 wytworów sporządzonych z surowców litycznych (krzemiennych i kamiennych), nieliczne, mało charakterystyczne wytwory brązowe (18 egzemplarzy), 105 brył polepy oraz nieliczny i słabo zachowany materiał osteologiczny (222 zwierzęce szczątki kostne i depozyt szkieletowy krowy).

Strefę przeszłych praktyk obrzędowych w obrębie stanowiska 9 w Grabkowie wyznaczają cztery, czytelne dzisiaj, układy „quasimegalityczne”, których zasięg określają bruki utworzone z niewielkich kamieni (głównie są to otoczaki, które dobierano kierując się kryterium barwy, konkretnie czerwonej). Najciekawszym i najlepiej zachowanym jest układ (IV) rejestrowany w północno-wschodniej części stanowiska. Charakteryzuje się on kolistym kształtem o wymiarach ok. 25 x 20 m. W ramach tej strefy lokalizowano nieliczne pozostałości kulturowe, związane z całym okresem zasiedlenia stanowiska, co znacznie utrudnia powiązanie układu z konkretną fazą osadniczą, a także jednoznaczne ustalenie charakteru użytkowania. Prawdopodobnie miejsce sakralne powstało po zaadoptowaniu tego punktu krajobrazu przez społeczności późnego neolitu (grobowce „quasimegalityczne”). W kolejnych etapach pojawiała się tu ludność z epoki wczesnego brązu, pogranicza epok brązu i żelaza oraz pochodząca z okresu schyłku I tys. przed Chr. Taka, wieloetapowa kontynuacja (często po dłuższych przerwach), podobnego zagospodarowania terenu nie jest zjawiskiem wyjątkowym na Kujawach. Szereg obiektów obrzędowych, funkcjonujących w młodszej epoce kamienia, zostało wykorzystanych dla celów kultowych w późniejszych okresach pradziejów, zwłaszcza w dobie kultury przeworskiej, a mniej w czasie rozwoju kultury łużyckiej. Stan taki redefiniują odkrycia z Grabkowa. Nadto uwagę zwraca fakt, iż ten teren ani w okresach przerw w użytkowaniu ani przez kilka stuleci po Chrystusie (podobnie w okresie średniowiecza i nowożytności) nie został przeznaczony na inne, tj. pozaobrzędowe cele. Zapewne zachowane w tradycji miejscowej przekonanie o wyjątkowości tego miejsca stanowiło zabezpieczenie przed profanacją, jaką byłaby jego zabudowa mieszkalna lub gospodarcza.

Cel projektu

Celem zadania jest monograficzna publikacja wyników wieloaspektowych i wielodyscyplinarnych badań terenowych oraz kompleksowych opracowań kameralnych ogółu źródeł ilustrujących rozwój zasiedlenia na stanowisku Grabkowo 9 i 10 (uznanych na etapie analizy za jedną strukturę osadniczą), od epoki neolitu po okres nowożytny. Wśród nich kluczową pozycję zajmują relikty zasiedlenia poświadczające przejawy sakralizacji "wybranego punktu" przestrzeni, w formie długotrwałych, symbolicznie kontynuatywnych "miejsc wydzielonych", koncentrujących "działalność okazjonalną" (obrzędową). Cel zadania, jakim jest pełne wykorzystanie istniejącego już zasobu źródłowego, przechowywanego w zbiorach instytucji publicznych, spełnia zasady wyrażone w międzynarodowych regulacjach dotyczących ochrony i zarządzania archeologicznym  dziedzictwem kulturowym.

Pozyskane w wyniku badań w Grabkowie materiały źródłowe dostarczają wielu nowych, istotnych informacji do studiów nad zasiedleniem Pojezierza Kujawskiego od młodszej epoki kamienia, aż po nowożytność. Spośród rozpoznanych na stanowisku reliktów wielofazowego osadnictwa, pozostałości doby łużyckich pól popielnicowych i kultury przeworskiej reprezentują najbardziej stabilne, a zarazem odmienne funkcjonalnie formy jego zagospodarowania. Pozostałe fazy zasiedlenia stanowiska są poświadczone nieomal wyłącznie w postaci krótkotrwałych miejsc pobytu (osiedli okresowych i efemerycznych), względnie nawet epizodycznej penetracji, o charakterze zapewne gospodarczym.

Szczególne walory poznawcze źródeł z Grabkowa polegają przede wszystkim na tym, iż sytuują się w nurcie szerszych studiów nad "mitologizacją krajobrazu" społeczności Kujaw w przeszłości, dla których centralnym - w wymiarze empirycznym - polem obserwacji pozostają obiekty sakralne o długim okresie funkcjonowania (stanowiące obiekt "zainteresowania" lokalnych społeczności przez co najmniej kilkaset lat). Będące przedmiotem publikacji materiały źródłowe zajmują w poznaniu tego, nierozpoznanego dotąd w tej części Kujaw, zjawiska pozycję kluczową - stanowiąc wyrazistą egzemplifikację tworzenia wielokulturowych miejsc praktyk obrzędowych funkcjonujących "w kilku epokach". Aczkolwiek problematyka ta ma bogatą literaturę, a z najważniejszych obiektów egzystujących w kilku okresach czasu (np. od młodszych okresów neolitu do późnego okresu lateńskiego) wymienić można m.in. Kruszę Zamkową stan. 13 oraz Gąski stan. 18, to pewną cechą charakterystyczną tego rodzaju miejsc "życia okazjonalnego" był - jak do tej pory - brak dowodów ich powszechności w czasie rozwoju kultury łużyckiej (stanowiło to swego rodzaju hiatus czasowy w ich funkcjonowaniu). Sytuację tę zmieniła dopiero eksploracja stanowiska Grabkowo 9.

Nader istotnym pozostaje pytanie: czy w przypadku grabkowskiego "miejsca obrzędowego" można dostrzec przesłanki na rzecz  prób konkretyzacji datowań jego "aktu założycielskiego"?. Z dużą dozą ostrożności, można by wskazać na obserwacje aplikacji, zwłaszcza w konstrukcji kolistego bruku kamieni odsłoniętego w północno-wschodniej części stanowiska (układ IV - por.), wyboru otoczaków barwy czerwonej. Obserwacje świadomego doboru tej barwy budulca litycznego, zapewne z pobudek światopoglądowych, dotyczą sąsiedzkiego cmentarzyska ludności kultury łużyckiej. Ważny jest także  argument symboliki charakteru sygnalizowanej "sąsiedzkości": cmentarzysko i układ IV są  bowiem bardzo ściśle rozgraniczone!. Sygnalizowany nurt  interpretacji nabiera istotniejszego znaczenia w kontekście szerszej wiedzy o sferze życia okazjonalnego społeczności łużyckiego kręgu kulturowego; co dotyczy w szczególności aplikacji czerwieni w symbolice funeralnej, szerzej: obrzędowej.

Badania

Jeszcze w trakcie prac wykopaliskowych wykonano w terenie specjalistyczne badania geomorfologiczne, glebowe oraz petroarcheologiczne. Tymi ostatnimi objęto - pomijany dotąd w praktyce archeometrycznej - bardzo liczny materiał kamienny występujący na stanowisku w postaci zróżnicowanych gabarytowo narzutniaków (eratyków fennoskandzkich). W efekcie stałego nadzoru geoarcheologicznego oględzinom poddano ponad 11,000 konkrecji skalnych, określając rodzaj surowca wszystkich eratyków tworzących układy "quasimegalityczne", uwzględniając dodatkowo informacje o ich zróżnicowaniu kolorystycznym. Spośród nich do dalszych analiz specjalistycznych wydzielono 334 zabytki kamienne.

Na etapie prac kameralnych kontynuowano wcześniej podjęte przedsięwzięcia w zakresie opracowań dotyczących przyrodniczych uwarunkowań funkcjonowania miejscowego osadnictwa. Nadto przeprowadzono kompleksowe analizy technostylistyczne oraz surowcowe ogółu źródeł ruchomych (ceramiki, materiału krzemiennego, kamiennego, wyrobów z brązu) oraz analizy morfometryczne i funkcjonalne obiektów nieruchomych. Nie pomięto analiz radiowęglowych; niestety bardzo zły stan zachowania materiałów organicznych w środowisku podepozycyjnym stanowiska, uniemożliwił pozyskanie źródeł gwarantujących poprawność oznaczeń (wysoce niewystarczająca zawartość kolagenu). Analiza dystrybucji przestrzennej wszystkich zarejestrowanych kategorii źródeł wraz z ich analizą chronologiczną (szerzej: chronologiczno-genetyczną) oraz funkcjonalną, stworzyły podstawy do diachronicznego ujęcia form zagospodarowania zbadanej przestrzeni stanowiska 9/10 w Grabkowie w przeszłości. Ważnym elementem publikacji są specjalistyczne analizy źródeł archeologicznych i przyrodniczych: technoarcheologiczne (materiały ceramiczne, krzemienne, kamienne, metalowe), paleozoologiczne, geomorfologiczne, glebowe oraz petrologiczne.

Efekty zadania są adresowane do szerokiego kręgu odbiorców, zarówno środowisk naukowych, muzealnych i konserwatorskich, związanych z historią, archeologią i ochroną zabytków archeologicznych (szerzej: dziedzictwa kulturowego), a także stowarzyszeń podejmujących problematykę dziejów regionu oraz społeczności lokalnych zainteresowanych przeszłością miejsca swojego zamieszkania czy pochodzenia.

Z uwagi na zróżnicowany kulturowo, chronologicznie oraz funkcjonalnie rejestr źródeł kopalnych dokumentujących wielorakie przejawy aktywności (siedliskowej i obrzędowej) dawnych mieszkańców regionu, odbiorcami publikacji - monograficznego opracowania pochodzących stąd materiałów, będzie szerokie spektrum badaczy specjalizujących się w studiach nad: młodszą epoką kamienia, wczesną i rozwiniętą epoką brązu, okresem przedrzymskim i rzymskim, wreszcie okresem wczesnego i późnego średniowiecza oraz nowożytnością. Nadto, wielodyscyplinarny charakter zadania może służyć naukowcom wielu dyscyplin przyrodoznawczych i geograficznych współpracujących z przedsięwzięciami archeologów (jak np.: antropologia, paleozoologia, paleodendrologia, geologia i petrografia, geomorfologia, gleboznawstwo, współczesne systemy informacji geograficznej) czy - w ogólnym ujęciu – historykom i środowisku konserwatorskiemu.

Skład zespołu badawczego

REDAKCJA

Dr hab. Piotr Chachlikowski, prof. UAM - archeolog, pracownik naukowo-dydaktyczny w Instytucie Archeologii UAM w Poznaniu. Specjalista w zakresie archeologii neolitu środkowoeuropejskiego oraz archeologii surowców skalnych (petroarcheologii). Autor blisko 50 publikacji, w tym trzech monografii. Kierownik oraz główny wykonawca i wykonawca pięciu ministerialnych projektów grantowych .
Rola w projekcie: kierownik i koordynator projektu, współredaktor tomu, autor i współautor czterech rozdziałów.

Mgr Adriana Romańska - archeolog, absolwent i długoletni pracownik Instytutu Archeologii UAM w Poznaniu. Specjalista zajmujący się okresem wpływów rzymskich. Autor opracowań i publikacji materiałów z okresu wpływów rzymskich, w tym m. in. współautor monografii "Karczyn/Witowy stan. 21/22. Birytualne cmentarzysko kultury przeworskiej z Kujaw" zrealizowanej w ramach programów MKiDN (zadanie nr 3807/14/FPK/NID.). Wykonawca kilku ministerialnych projektów. Redaktor i współredaktor tomów w serii wydawniczej Via Archaeologica Posnaniensis.
Rola w projekcie: współredaktor tomu i współautor trzech rozdziałów.

ZESPÓŁ BADAWCZY (W KOLEJNOŚCI ALFABETYCZNEJ)

Mgr Jakub Affelski - archeolog, absolwent Instytutu Archeologii UAM w Poznaniu. Specjalista w zakresie archeologii epoki brązu i epoki żelaza w Europie. Autor kilkunastu opracowań i publikacji materiałów osadowych i sepulkralnych kultury łużyckiej. Wykonawca dwóch ministerialnych projektów grantowych.
Rola w projekcie: współautor dwóch rozdziałów.

Dr Józef Bednarczyk - archeolog, wieloletni, obecnie emerytowany pracownik Instytutu Archeologii UAM w Poznaniu. Specjalista zajmujący się okresem wpływów rzymskich. Wieloletni kierownik Zespołu Badań Kujaw, autor licznych opracowań materiałów źródłowych, artykułów i publikacji specjalistycznych, w tym (ostatnio) współautor monografii "Karczyn/Witowy stan. 21/22. Birytualne cmentarzysko kultury przeworskiej z Kujaw" zrealizowanej w ramach programów MKiDN (zadanie nr 3807/14/FPK/NID).  Redaktor i współredaktor tomów w serii wydawniczej Via Archaeologica Posnaniensis.
Rola w projekcie: współautor trzech rozdziałów.

Mgr Artur Dębski - archeolog, absolwent i współpracownik Instytutu Archeologii UAM w Poznaniu. Specjalista w zakresie studiów nad okresem wczesnego i późnego średniowiecza oraz nowożytnością. Autor i współautor kilkunastu publikacji i monografii. Główny wykonawca i wykonawca kilku ministerialnych projektów badawczych.
Rola w projekcie: autor dwóch rozdziałów.

Dr hab. Jacek Forysiak, prof. UŁ - geomorfolog, geolog, pracownik naukowo-dydaktyczny w Katedrze Geomorfologii i Paleogeografii Wydziału Nauk Geograficznych UŁ w Łodzi. Specjalista w zakresie geomorfologii i geologii czwartorzędu, oraz antropogenicznych przeobrażeń rzeźby terenu oraz zmian klimatycznych w osadach biogenicznych z okresu młodszego plejstocenu i holocenu. Autor kilkudziesięciu prac naukowych. Kierownik pięciu oraz wykonawca kilku ministerialnych projektów grantowych.
Rola w projekcie: współautor rozdziału.

Dr hab. Marcin Ignaczak, prof. UAM - archeolog, pracownik naukowo-dydaktyczny w Instytucie Archeologii UAM w Poznaniu. Specjalista w zakresie archeologii epoki brązu i epoki żelaza w Europie ze szczególnym uwzględnieniem problematyki łużyckich pól popielnicowych (w tradycji badawczej: kultury łużyckiej).  Autor 65 publikacji naukowych, w tym trzech monografii oraz redaktor i współredaktor trzech kolejnych monografii. Kierownik dwóch grantów oraz główny wykonawca czterech innych ministerialnych projektów badawczych, także o zasięgu międzynarodowym.
Rola w projekcie: współautor trzech rozdziałów.

Prof. zw. dr hab. Aleksander Kośko - archeolog, pracownik naukowo-dydaktyczny w Instytucie Archeologii UAM w Poznaniu. Uznany w środowisku specjalista w zakresie neolitu oraz wczesnej epoki brązu w Europie Środkowo-Wschodniej, ze szczególnym uwzględnieniem zagadnień: pogranicza biokulturowego Zachodu i Wschodu Europy na styku epok neolitu/eneolitu i brązu oraz obszaru zlewni Bałtyku jako strefy recepcji tradycji pontyjskich kultur wczesnobrązowych. Autor i współautor licznych publikacji naukowych, w tym kilkunastu monografii. Redaktor międzynarodowego periodyku: Balic-Pontic Studies, a także współredaktor tomów serii Archaeologia Bimaris, zajmujących się problemami archeologii bałtycko -pontyjskiego międzymorza oraz wielu innych periodyków i serii wydawniczych. Kierownik ośmiu oraz główny wykonawca dwóch kolejnych ministerialnych projektów grantowych, w tym międzynarodowych.
Rola w projekcie: współautor trzech rozdziałów.

Prof. zw. dr hab. Przemysław Makarowicz - archeolog, pracownik naukowo-dydaktyczny w Instytucie Archeologii UAM w Poznaniu. Uznany specjalista w zakresie archeologii schyłkowego neolitu i epoki brązu w Europie Środkowo-Wschodniej. Autor blisko 130 publikacji, w tym siedmiu monografii. Kierownik sześciu ministerialnych projektów badawczych (grantów), w tym o zasięgu europejskim.
Rola w projekcie: autor dwóch rozdziałów.

Prof. zw. dr hab. Daniel Makowiecki - archeolog, archeozoolog, pracownik naukowo-dydaktyczny w Instytucie Archeologii UMK w Toruniu. Uznany w środowisku specjalista w dziedzinie analizy zwierzęcych szczątków kostnych. Autor ponad 200 prac naukowych, w tym kilku monografii. Kierownik oraz wykonawca w kilku ministerialnych projektach grantowych oraz grantów międzynarodowych.
Rola w projekcie: współautor rozdziału.

Dr Maciej Markiewicz - geomorfolog, gleboznawca, pracownik naukowo - dydaktyczny na Wydziale Nauk o Ziemi UMK w Toruniu. Specjalista w zakresie geoekologii oraz ochrony i monitoringu krajobrazu kulturowego.
Rola w projekcie: autor rozdziału.

Dr Jakub Niebieszczański - archeolog, studia podyplomowe na kierunkach: geologia, geoinformacja. Pracownia Archeologii Śródziemnomorskiej Epoki Brązu Instytutu Archeologii UAM w Poznaniu. Specjalista w zakresie aplikacji metod rozpoznania nieinwazyjnego oraz współczesnych systemów informacji geograficznej w archeologii. Autor 20 artykułów oraz współautor dwóch monografii. Kierownik ministerialnego projektu badawczego (grantu NCN w programie PRELUDIUM) oraz wykonawca w dziewięciu dalszych ministerialnych projektach badawczych.
Rola w projekcie: autor rozdziału.

Prof. zw. dr hab. Janusz Piontek - antropolog, pracownik naukowo - dydaktyczny Instytutu Antropologii UAM w Poznaniu. Uznany specjalista w zakresie antropologii fizycznej oraz biologii populacji pradziejowych w Europie. Autor i współautor wielu publikacji naukowych, w tym szeregu monografii o międzynarodowym zasięgu. Kierownik i wykonawca licznych projektów grantowych, w tym międzynarodowych.
Rola w projekcie: autor rozdziału.

Dr hab. Iwona Sobkowiak-Tabaka - archeolog, pracownik naukowy Instytutu Archeologii i Etnologii PAN. Specjalista w zakresie późnoplejstoceńskich oraz wczesnoholeceńskich społeczności łowiecko-zbierackich oraz krzemieniarstwa społeczności wczesnoagrarnych. Autor blisko stu publikacji naukowych, w tym autor i współautor kilku monografii. Wykonawca kilku ministerialnych projektów grantowych. Rola w projekcie: autor rozdziału.

Dr hab. Alfred Stach, prof. UAM - geograf, pracownik naukowo - dydaktyczny Instytutu Geoekologii i Geoinformacji UAM w Poznaniu. Specjalista w zakresie geostatystyki, geoinformacji (GIS) i hydrologii. Autor i współautor blisko 50 publikacji naukowych.
Rola w projekcie: współautor rozdziału

Dr Tomasz Stępnik - archeolog, dendrolog, specjalista w dziedzinie analizy makroszczątków roślinnych. Autor licznych artykułów w czasopismach fachowych oraz rozdziałów w monografiach zbiorowych.Wykonawca w kilku ministerialnych projektach grantowych. Rola w projekcie: autor rozdziału.

Prof. zw. dr hab. Marzena Szmyt - archeolog, pracownik naukowo-dydaktyczny w Instytucie Wschodnim UAM w Poznaniu, jednocześnie dyrektor Muzeum Archeologicznego w Poznaniu. Uznana w środowisku badaczka w zakresie archeologii późnego neolitu Europy Środkowo-Wschodniej, ze szczególnym uwzględnieniem zagadnień związanych z problematyką społeczności kultury amfor kulistych. Autorka i współautorka licznych publikacji naukowych, w tym kilkunastu monografii.
Rola w projekcie: autor rozdziału.

Dr hab. Juliusz Twardy, prof. UŁ - geomorfolog, pracownik naukowo-dydaktyczny w Katedrze Geomorfologii i Paleogeografii Wydziału Nauk Geograficznych UŁ w Łodzi. Specjalista w zakresie geomorfologii dynamicznej i strukturalnej oraz paleogeografii i paleoekologii młodszego czwartorzędu. Autor oraz współautor ponad 100 publikacji naukowych, w tym kilku monografii. Główny wykonawca oraz wykonawca czterech ministerialnych projektów grantowych.
Rola w projekcie: współautor rozdziału.

Dr Danuta Żurkiewicz - archeolog, pracownik naukowo-dydaktyczny w Instytucie Archeologii UAM w Poznaniu. Specjalista w zakresie archeologii neolitu środkowoeuropejskiego. Autorka czterech oraz współautorka ośmiu publikacji. Wykonawca trzech ministerialnych projektów badawczych.
Rola w projekcie: współautor trzech rozdziałów.

Kontakt

dr hab. Piotr Chachlikowski, prof. UAM
Instytut Archeologii UAM
Collegium Historicum
ul. Uniwersytetu Poznańskiego 7
61-614 Poznań
tel. (61) 829 14 15
email: piocha@amu.edu.pl