TELL ARBID
Badania terenowe prowadzone przez misję Instytutu Archeologii UAM są ważną częścią realizacji projektu badawczego prof. Rafała Kolińskiego "Upadek, regres czy rozwój. Sytuacja osadnicza i kulturowa w syryjskiej Dżezirze u schyłku wczesnego okresu epoki brązu". Jego celem jest rozpoznanie przemian osadniczych zachodzących na terenie północnej Mezopotamii w tzw. okresie post-akadyjskim (obejmującycm ostatnie dwa stulecia III tys. p.n.e.). Zdaniem niektórych badaczy w tym czasie w północnej Mezopotamii miała miejsce katastrofa środowiskowa, która spowodowała gwałtowne pogorszenie warunków rolniczych. Jego rezultatem było opuszczenie wszystkich stanowisk w regionie i migracja ludności na bardziej sprzyjające osadnictwu tereny na południu.
Jednak najnowsze odkrycia na szeregu stanowisk, w tym na Tell Arbid, wykazały, że całkowite opuszczenie nigdy nie miało miejsca. Co więcej, dwa najważniejsze ośrodki miejskie regionu: Nagar i Urkisz nadal funkcjonowały jako stolice regionalnych jednostek politycznych rządzonych przez władców o statusie króla. Wcześniejsze znaleziska post-akadyjskie z Tell Arbid, a przede wszystkim ceramika pochodząca z najwyższej części tellu, zostały już opracowane w postaci rozprawy doktorskiej przez dr. Łukasza Rutkowskiego z Centrum Archeologii Śródziemnomorskiej UW, ale w większości zostały one znalezione albo w warstwach o zaburzonej stratygrafii albo bez jasnego kontekstu architektonicznego.
Dlatego autor projektu postanowił prowadzić badania w innej części stanowiska (sektor SR), gdzie w sezonie 2001 odsłonięto na powierzchni ok. 50 m2 dobrze zachowane pozostałości budowli post-akadyjskich. Celem badań jest odsłonięcie i przebadanie zachowanych na wschodnim stoku stanowiska pozostałości architektonicznych z tego okresu, scharakteryzowanie rodzaju odsłoniętego osadnictwa oraz pobranie jak najszerszego spektrum próbek do badań nad dawnym środowiskiem naturalnym.
Wybrana do badań część stanowiska, nazwana począwszy od 2008 roku Sektorem P, zlokalizowana jest po wschodniej stronie najwyższej części tellu, u nasady tego wypiętrzenia. Do badań wybrano trzy kwadraty 10x10 m kopane we wcześniejszych sezonach w ramach prac w sektorze SR (w dwóch z nich napotkano wcześniej na pozostałości post-akadyjskie) oraz teren położony bezpośrednio na południe, na niewielkim grzbiecie ciągnącym się od kulminacji tellu ku wschodowi.
PODZIĘKOWANIA
Badania na Tell Arbid było możliwe tylko i wyłącznie dzięki zgodzie odpowiednich władz syryjskich: dr Bassama Jammousa, Dyrektora Generalnego Direction Generale des Antiquites et Musees (DGAM) w Damaszku oraz dr. Michela al-Maqdissiego, dyrektora ds. badań DGAM a także kierownika misji Polsko-Syryjskiej misji na Tell Arbid, prof. Piotra Bielińskiego z UW.
Badania wykopaliskowe finansowane były ze środków przewidzianych na ten cel w projekcie badawczym DBN MNiSW nr N 109 3938 33. Część wyposażenia technicznego i aparatury używanej do dokumentacji została zakupiona z programu SUBIN Fundacji na Rzecz Nauki Polskiej. Dotacja otrzymana od władz UAM umożliwiła zabranie w 2008 roku dwóch dodatkowych studentów. Wreszcie, wsparcia finansowego udzieliły firmy Ca Ira sp. z o.o. (p. Aleksandra Buchalik) oraz AKME-MEDIAN sp. z o.o. (p. Elżbieta Jezierska). Wszystkim wyżej wymienionym osobom i instytucjom uczestnicy misji IP UAM gorąco dziękują. STANOWISKO
Stanowisko archeologiczne Tell Arbid położone jest w północno-wschodniej Syrii, na terenie tzw. Trójkąta Chaburskiego: żyznej równiny, której granicę wyznaczają koryta Chaburu i Dżaghdżaghu oraz podnóża gór Tur Abdin na północy. Tell Arbid leży w samym centrum tej równiny, w odległości ok. 25 km od dwóch najważniejszych ośrodków miejskich regionu: Tell Mozan (Urkisz) na północy i Tell Brak (Nagar) na południu.
Stanowisko składa się z trzech części: wysokiego wzgórza w kształcie odwróconej litery L leżącego pośrodku stanowiska, prostokątnego w zarysie tellu, określanego terminem "Dolne miasto" o powierzchni ok. 14 ha oraz leżących przede wszystkim na północ i zachód od niego półkola płaskich wzgórz kryjących pozostałości osadnictwa z drugiej połowy II tys. i z I tys. p.n.e. ..
Badania CAŚ UW i DGAM pozwoliły ustalić, że okresem największej prosperity osady na Tell Arbid była pierwsza połowa III tys. p.n.e. (okres kultury Niniwa 5). W tym czasie cały teren "Dolnego miasta" zajęty był przez domy mieszkalne wzniesione przy wąskich uliczkach zapewniających komunikację. Do tej pory zidentyfikowano pozostałości dwóch świątyń z tego okresu; jedna z nich otoczona była budowlami o charakterze gospodarczym. W centrum wzgórza zlokalizowane było centrum administracyjne osady, której liczebność obliczyć można na 2 do 4 tys. mieszkańców. Do tej pory nie odnaleziono pozostałości umocnień, należy więc sądzić, że osiedle miało charakter otwarty.
Postępująca unifikacja polityczna terenu północnej Syrii mająca miejsce w połowie III tys. sprawiła, że miasto odkryte na Tell Arbid zostało prawdopodobnie podporządkowane władcom odległego o ok. 25 km miasta Nagar. W rezultacie osiedle stopniowo traciło na ważności. W trzeciej ćwierci III tys. p.n.e. na szczycie wzgórza wzniesiono jeszcze dużą budowlę będącą za pewne siedzibą administratora miasta z poręki króla Nagar, ale zasięg zwartej zabudowy stopniowo zmniejszał się, co sugeruje, że traciła ona na znaczeniu. Jednak nawet u schyłku III tys., ludzie nadal zamieszkiwali centralną i wschodnią część stanowiska, być może z racji położenia Tell Arbid na szlaku łączącym Nagar z innym ważnym miastem regionu, Urkisz, które kontrolowało prowadzącą przez przełęcz Mardin drogę umożliwiającą podróże na północ, do wnętrza Anatolii.
Na początku II tysiącleciu p.n.e. zamieszkana była tylko północna i centralna część tellu. Jednak regres osadniczy trwał. W następnym okresie, mitannijskim, zabudowa o charakterze gospodarczym ograniczyła się tylko do szczytu tellu, natomiast domy mieszkalne wybudowano w nowym miejscu, około 200 m na wschód od "Dolnego miasta". W tym rejonie koncentruje się osadnictwo z okresu I tys. p.n.e. - główny tell w tym czasie wykorzystywano tylko okazjonalnie jako cmentarzysko. U przełomu er stanowisko zostało ostatecznie porzucone.
HISTORIA BADAŃ
Tell Arbid jest stanowiskiem archeologicznym średniej wielkości (ok. 25 ha powierzchni), leżącym na terenie tzw. Trójkąta Chaburskiego w północno-wschodniej Syrii (gubernia Hasake). W 1936 roku przez 5 tygodni prowadził tu wykopaliska brytyjski archeolog M.E.L. Mallowan. W tym czasie wykopano 7 sondaży różnej wielkości, dzięki którym rozpoznana została chronologia stanowiska.
Od 1996 roku Tell Arbid jest przedmiotem badań prowadzonych wspólnie przez Centrum Archeologii Śródziemnomorskiej UW i Direction Genérale des Antiquities et Musées (DGAM) Arabskiej Republiki Syrii. Ze strony polskiej pracami kieruje prof. Piotr Bieliński, na czele zespołu syryjskiego do 2007 roku stał dr Ahmad Serriye, a od wiosny 2008 roku na jego czele stoi Pan Dżowan Kasim. Archeolodzy i studenci z IP UAM brali okazjonalnie udział we wcześniejszych sezonach (w latach 2000, 2001 i 2002).
Od 2008 roku Instytut Prahistorii UAM realizuje samodzielnie trzyletni projekt badawczy na tym stanowisku. W pracach polowych w 2008 roku udział wzięli (Fig. 1) : prof. Rafał Koliński, dr Łukasz Rutkowski, mgr Xenia Kolińska, mgr Jerzy Wierzbicki, syryjscy koledzy: mgr Dżowan Kassim i mgr Saud Hussein oraz studenci IP UAM: Iwona Barczyńska, Adam Michałowski. Kajetan Polakowski, Katarzyna Sztompka, Marika Święszkowska i Ewelina Wyszkowska.
