Zagubione - znalezione: grobowce „megalityczne” kultury pucharów lejkowatych w krajobrazie kulturowym i przyrodniczym Wielkopolski
Lost and found: The Funnel Beaker culture’s megalithic tombs in the cultural and natural landscape of Greater Poland
Danuta Żurkiewicz
Wydział Archeologii UAM
Najstarsza forma grobowców wznoszonych z bloków skalnych – megalitów (gr. mega - wielkie, lithos – kamień) pojawia się w Europie około 4800-4300 pne, w północno-zachodniej Francji. Następnie w początkach IV tys. przed Chrystusem grobowce megalityczne są wznoszone w Południowej i Środkowej Anglii, Północnych i Środkowych Niemczech, w Danii oraz w Polsce.
Na obszarze Polski pierwsze grobowce ziemne łączone są z kulturą pucharów lejowatych i występują najliczniej na obszarze Kujaw, Małopolski oraz Pomorza Zachodniego i Środkowego. Pod względem budowy to dość zróżnicowane konstrukcje, najliczniej reprezentowane przez tzw. typ ”kujawski” powstający na planie wydłużonego trapezu, z pojedynczych głazów kamiennych. Długość tych konstrukcji dochodziła do 170 m a wysokość nasypów ziemnych, przykrywających kamienne podstawy, oszacować można na ok. 4-5 m.
Prawdopodobnie nie stanowiły one wyłącznie miejsca pochówku wybranych przedstawicieli lokalnych społeczności ale były również istotnymi punktami związanymi z kultem zmarłych. Znaczenie mogły mieć również ich aspekty społeczne - te sztuczne budowle wyróżniały się w naturalnym krajobrazie, stanowiąc rodzaj markera- znacznika przynależności do danej grupy obszaru, na którym je zbudowano, świadcząc też o wysoki poziomie organizacji społeczności gotowej ponieść trud ich wznoszenia.
Po połowie IV tys. BC czyli około 5,5 tys. lat temu, pamięć o tych monumentach i ich szczególnym znaczeniu stopniowo zanikała. Nie powstawały już nowe tego typu założenia, a istniejące popadały w zapomnienie, gubiąc się w mrokach pradziejów.
W większości regionów Polski megality zostały ponownie „odnalezione” dopiero przez archeologów, często jeszcze amatorów, trudniących się od XIXw tym specyficznym hobby. Ale nie stało się tak w Wielkopolsce. Grobowce megalityczne kultury pucharów lejkowatych były tu nieznane aż do drugiej dekady XXI w! Do ich odkrycia przyczynił się postęp technologiczny, głównie związany z upowszechnieniem się zobrazowań skanowania laserowego LIDAR, stworzonych na potrzeby Informatycznego Systemu Osłony Kraju. Archeologiczna interpretacja tych obrazów doprowadziła do odkrycia pierwszego cmentarzyska megalitycznego w środkowej Wielkopolsce w miejscowości Sobota gm. Rokietnica.
Rozpoczynające się obecnie prace prowadzone w ramach projektu kierowanego przez dr Danutę Żurkiewicz i finansowanego przez NCN (nr umo. 2020/39/D/HS3/01126) mają na celu rejestracje i weryfikacje kolejnych wielkopolskich cmentarzysk megalitycznych. Przy współpracy z służbami konserwatorskimi podejmowane będą działania związane z ich ochroną i upowszechnianiem wiedzy o nich wśród lokalnych społeczności. Istotnymi elementami projektu będzie też próba ich
rozpoznania za pomocą badań wykopaliskowych, oraz odtworzenia krajobrazu naturalnego i oszacowania wpływy jakie mieli budowniczowie tych grobowców na otaczając ich środowisko naturalne. Zespół naukowców z Wydziałów Archeologii i Nauk Geograficznych i Geologicznych UAM spróbuje przybliżyć świat budowniczych tych monumentów.
