Północna część Poznania i okolice

OBSZAR 51-27

W wyniku przeprowadzonych badań weryfikacyjnych na badanym obszarze dokumentacja obejmuje obecnie 183 stanowiska (446 faktów osadniczych). Odkryto 62 nowe stanowiska archeologiczne. Pozytywnie zweryfikowano 34 stanowiska. Ogólna analiza pozyskanego materiału archeologicznego pozwala na wniosek, że na tym obszarze reprezentowane są wszystkie okresy od mezolitu (k. komornicka) po nowożytność. Szczególnie interesująca wydaje się obecność dość bogatych materiałów neolitycznych (głównie krzemiennych) oraz kultury łużyckiej. Właśnie z tego przedziału chronologicznego pochodzi najwięcej różnorodnych pozostałości, co może świadczyć o intensywnym osadnictwie. Słabiej reprezentowane jest wczesne średniowiecze. Zapewne wynika to z faktu, że na tym obszarze nie mamy pozostałości średniowiecznych wsi (poza obszarem badawczym znajdują się średniowieczne Złotniki). Jedyna miejscowość, która jest znana ze średniowiecznych źródeł pisanych to Strzeszyn (wzmianka z 1388 roku, ale układ przestrzenny nie jest zachowany). Zaskakujące jest, że w okolicy tej dawnej wsi (dziś część Poznania) nie zidentyfikowano żadnego stanowiska z tego okresu.

Nowe stanowiska nie zmieniły w istotny sposób mapy osadnictwa na obszarze 51-27, natomiast wzbogaciły o nowe stanowiska i doprowadziły do zagęszczenia wcześniej obserwowanych skupisk. Dotyczy to w szczególności rejonu w okolicy Moraska (NE część obszaru). Pojawiło się tu zaskakująco dużo nowych stanowisk, w tym licznych z materiałem kultury łużyckiej.

OBSZAR 51-28

W wyniku przeprowadzonych badań weryfikacyjnych na badanym obszarze dokumentacja obejmuje obecnie 172 stanowiska (402 fakty osadnicze). Odkryto 34 nowe stanowiska archeologiczne. Pozytywnie zweryfikowano 32 stanowiska. Ogólna analiza pozyskanego materiału archeologicznego pozwala na wniosek, że na tym obszarze reprezentowane są wszystkie okresy od mezolitu (k. postmaglemoska) po nowożytność. Szczególnie interesująca wydaje się obecność dość bogatych materiałów neolitycznych (krzemiennych i ceramicznych) oraz kultury łużyckiej i wczesnego średniowiecza. Intensywność osadnictwa wczesnośredniowiecznego może tłumaczyć późniejszy, średniowieczny rozwój sieci wsi. Ze źródeł pisanych znane są wsie: Koziegłowy (1296), Czerwonak (1411), Kicin (1316). Cały ten obszar na wschód od doliny Warty był własnością prywatną, w dużej mierze biskupów poznańskich. Z czasem na obrzeżach Puszczy Zielonki (jej część znajduje się w NE partii obszaru) rozwijała się kolonizacja nowożytna, w tym olęderska (np. Kliny).

Nowe stanowiska nie zmieniły w istotny sposób mapy osadnictwa na obszarze 51-27, natomiast wzbogaciły o nowe stanowiska i doprowadziły do zagęszczenia wcześniej obserwowanych skupisk. Skupiska te wynikają bardziej z dostępności terenu do badań niż reprezentują przeszłą aktywność osadniczą. Dotyczy to w szczególności rejonu w okolicy Kicina i Nowej Wsi Górnej (dziś N część Poznania).

Południowe okolice Poznania

OBSZAR 56-26

W wyniku przeprowadzonych badań weryfikacyjnych na badanym obszarze dokumentacja obejmuje obecnie 235 stanowisk (726 faktów osadniczych). Odkryto 50 nowych stanowisk archeologicznych. Pozytywnie zweryfikowano 66 stanowisk. W obrębie arkusza 56-26 znajdują się wsie o średniowiecznych korzeniach: Będlewo (1343) i Krosno (1292). Obie wsie (wraz ze znajdującym się tuż za wschodnią granicą arkusza Mosiną) tworzą swego rodzaju klamrę obejmującą od W i E cały obszar. Nie może zatem dziwić, że w tych rejonach rejestruje się wyraźne i intensywne ślady osadnictwa wczesnośredniowiecznego kontynuowanego później do czasów nowożytnych. Pozostałe wsie znajdujące się na obszarze (głównie Bolesławiec, Borkowice, Dymaczewo Stare i Dymaczewo Nowe) to efekt późniejszej kolonizacji związanej z melioracją doliny Samicy (Kanał Mosiński został wybudowany w latach 1850-1859) i w konsekwencji jest tam wyraźna luka związana z brakiem osadnictwa wczesnośredniowiecznego i średniowiecznego. Wyjątkiem jest kilka stanowisk w okolicy Bolesławca, na których zarejestrowano wyraźne ślady aktywności z wczesnego średniowiecza. Takie skupisko osad wczesnośredniowiecznych może być związane z obecnością grodziska stożkowatego w miejscowości Bieczyny.

Dystrybucja osadnictwa od średniowiecza po nowożytność wyraźnie jest związana z siłą ośrodka miejskiego w Mosinie i wsiami Krosno i Będlewo oraz zagospodarowywaniem szerokiej i podmokłej doliny Samicy. Oczywiście wcześniejsze osadnictwo nie było tym determinowane i jest rozłożone bardziej równomiernie. Niemniej daje się zauważyć bardziej intensywne ślady z okresu epoki kamienia (mezolit, neolit) we wschodniej części obszaru, natomiast sporo pozostałości z epoki brązu i żelaza występuje w zachodniej części obszaru. W związku z faktem niewielkiego zróżnicowania geomorfologicznego arkusza trudno jest wskazywać na jakieś preferencje w osadnictwie, a poza tym to warunki środowiskowe nie są decydujące w kształtowaniu sieci osadniczych.

Nowe stanowiska nie zmieniły w istotny sposób mapy osadnictwa na obszarze 56-26, natomiast wzbogaciły o nowe stanowiska i doprowadziły do zagęszczenia wcześniej obserwowanych skupisk. Weryfikacyjne badania powierzchniowe wskazują na zasadność weryfikacji pierwszego etapu badań powierzchniowych, nie tylko ze względu na niepełną niedostępność terenu w jednym sezonie, lecz także na możliwość zmiany liczby dostępnego materiału zabytkowego.

OBSZAR 56-27

W wyniku przeprowadzonych badań weryfikacyjnych na badanym obszarze dokumentacja obejmuje obecnie 208 stanowisk (737 faktów osadniczych). Odkryto 58 nowych stanowisk archeologicznych. Pozytywnie zweryfikowano 57 stanowisk. W obrębie arkusza 56-27 znajdują się wsie o średniowiecznych korzeniach: Sowiniec (1241), Rogalin (1247) i Rogalinek (przed 1510). Dominującą jednostką osadniczą jest jednak miasto Mosina, lokowane zapewne w drugiej połowie XIII wieku. Nic więc dziwnego, że osadnictwo wczesnośredniowieczne skupia się właśnie w rejonie Mosiny, Sowińca na lewym brzegu Warty oraz Rogalina i Rogalinka na prawym brzegu. W rejonie Sowińca istniała przeprawa przez Wartę.

Dystrybucja osadnictwa od średniowiecza po nowożytność wyraźnie jest związana z siłą ośrodka miejskiego w Mosinie i wsiami Sowiniec oraz Rogalin i Rogalinek (jako kontynuacji wcześniejszego osadnictwa) oraz zagospodarowywaniem szerokiej doliny Warty. Właśnie w kontekście zagospodarowywania tej szerokiej doliny pojawiła się kolonizacja nowożytna i tam też w dużej mierze występują stanowiska nowożytne (w tym osady). Oczywiście wcześniejsze osadnictwo nie było tym determinowane i jest rozłożone bardziej równomiernie. Wyraźnie widać, że dolina Warty stanowiła ważny szlak komunikacyjny, a „przełom Warty” był wykorzystywany do kontroli tego szlaku. W konsekwencji licznie na różnych poziomach terasowych obecne są ślady osadnictwa ze wszystkich okresów od schyłkowego paleolitu/mezolitu po okres wpływów rzymskich.

Nowe stanowiska nie zmieniły w istotny sposób mapy osadnictwa na obszarze 56-27, natomiast wzbogaciły o nowe stanowiska i doprowadziły do zagęszczenia wcześniej obserwowanych skupisk. Dotyczy to w szczególności obszarów na terasach nadzalewowych na lewym brzegu Warty. Niewykluczone, że w trakcie badań w 1983 roku były one trudno dostępne. Weryfikacyjne badania powierzchniowe wskazują na zasadność weryfikacji pierwszego etapu badań powierzchniowych, nie tylko ze względu na niepełną niedostępność terenu w jednym sezonie, lecz także na możliwość zmiany liczby dostępnego materiału zabytkowego.

Sprawozdanie z badań środowiskowych zrealizowanych w 2012 roku

Kwerenda archiwalna i digitalizacja współczesnego stanu środowiska przyrodniczego

Przeprowadzono kwerendę literatury dotyczącej studiów paleośrodowiskowych w badanymrejonie oraz obszarach przyległych. Dokonano zestawienia wszystkich dotychczasowych profili palinologicznych w regionie oraz poddano analizie ich wartość wskaźnikową odnośnie zapisu przebiegu procesów osadniczych. Zgromadzono źródła kartograficzne – mapy topograficzne, geomorfologiczne, hydrologiczne, potencjalnej roślinności naturalnej oraz źródła z zakresu kartografii historycznej sięgające XVIII wieku. Posłużyły one do analiz procesów osadniczych i zmian krajobrazowych. Wykonano cyfrowe modele terenu dla obszaru badań na podstawie map w skali 1:50000, oraz dla części północnej Poznania na podstawie podkładów kartograficznych w skali 1:10000 oraz dodatkowych punktów pomiarowych (Analiza spływu powierzchniowego oraz antropogenicznych i naturalnych cech rzeźby zlewni Strumienia Różanego). Jednocześnie wystąpiono o uzyskanie danych z pomiarów LIDAR-owych dla obszarów Poznania. Wykonano techniką GiS zestawienie stanowisk archeologicznych dla całego rejonu na tle (1) cyfrowego modelu wysokościowego, na tle (2) mapy glebowej, (3) mapy geomorfologicznej i (4) mapy potencjalnej roślinności naturalnej oraz (5) przeprowadzono analizę rozmieszczenia osadnictwa w zależności od odległości od cieków wodnych w przyjętych odległościach 100, 200, 300, 400 metrów od cieków wodnych, wyznaczonych na podstawie źródeł historycznych - mapy pruskiej Urmestichblatter z roku 1830. Przeprowadzono analizę gęstości punktów dla epoki kamienia, brązu oraz żelaza, wczesnego i późnego średniowiecza. Obliczono i zestawiono tabelarycznie statystyki rozmieszczenia osadnictwa w zależności od wyżej wymienionych, wybranych parametrów środowiskowych (Analiza przestrzenna rozmieszczenia dawnego osadnictwa na obszarze miasta Poznania w świetle źródeł archeologicznych i elementów kartografii historycznej). Odrębnie wykonano analizę rozwoju procesów osadniczych w północnej części miasta Poznania, w rejonie Strumienia Różanego w świetle analizy źródeł kartograficznych.

Rozpoznanie geologiczne wybranych stanowisk z osadami biogenicznymi i pobór prób

Rozpoznanie geologiczne przeprowadzono w dwóch obszarach – północnej i południowej części Poznania oraz przylegających obszarów aglomeracji poznańskiej. Rozpoznanie przeprowadzano próbnikiem ręcznym – tzw. laską holenderską oraz świdrem glebowym. Osady do analiz pobierano następnie w postaci monolitów próbnikami typu Instorf, Wardenaar oraz sondą typu Kajak i Uvitec (z pływającej platformy wiertniczej). Łącznie rozpoznaniem objęto 6 stanowisk, pobierając 22 monolity osadów biogenicznych i mineralnych. Rdzenie zdeponowane zostały w laboratorium Zakładu Geologii i Paleogeografii Czwartorzędu UAM.

Zestawienie stanowisk i pobranych rdzeni:

(1) Rezerwat Morasko: zagłębienia pometeorytowe – sondowano 3 obiekty – do analiz pobrano dwa rdzenie osadów z największego zagłębienia pometeorytowego. Jego wiek na podstawie wcześniejszych badań oceniać można na ok. 5 tys. lat.

(2) Rezerwat Żurawiniec i jego otoczenie: wykonano szczegółowe rozpoznanie geologiczne zbiorników akumulacji biogenicznej. Wykonano 42 sondowania laska holenderską i świdrem glebowym. Do analiz szczegółowych dokonano odwiertów 15 monolitów, pobranych z 6 stanowisk - o miąższości osadów dochodzących do 450 cm.

3) Dolina strumienia Różanego – wykonano rozpoznanie środkowej i dolnej części doliny strumienia Różanego (łącznie 120 sondowań) – pobrano monolit osadów sondą Wardenaar z wytypowanego stanowiska o największej miąższości osiągających 80 cm. Wiek spągu określona palinologicznie na późne średniowiecze/czasy nowożytne.

(4) Wiercenia na jeziorze Umultowskim – pozyskano dwa rdzenie, w tym jeden o miąższości 600 cm.

(5) Wiercenia na paleomeandrze w rejonie Wilczego Młyna w dolinie Warty – wykonano 8 sondowań, pobrano 4 monolity osadów (z dwóch stanowisk) rejestrujących m.in. stany powodziowe w dolinie Warty.

(6) Wiercennia na paleomeandrze na południe od Poznania. Wykonano 8 wierceń testowych, pobrano 4 monolity osadów do badań szczegółowych (na dwóch stanowiskach) – próbnikiem typu Instorf i próbnikiem Wardenaar

Wybrane rdzenie (ze stanowisk Rezerwat Meteoryt Morasko, dolina Strumienia Różanego, Rezerwat Żurawiniec, Jezioro Umultowskie) poddano, w zależności od przeznaczenia, szczegółowemu opróbkowaniu w laboratorium na analizy palinologiczne, geochemiczne, sedymentologiczne, okrzemkowe, wybranych grup fito- i zooplanktonu, makroskopowych szczątków roślinnych, datowań izotopem ołowiu i cezu.

Opracowanie danych palinologicznych i makroskopowych szczątków roślin

Wykonano przygotowanie laboratoryjne ponad 300 prób do analiz palinologicznych i 40 prób makroskopowych szczątków roślinnych. Opracowaniem palinologicznym objęto stanowiska z doliny Strumienia Różanego (44 próby palinologiczne), Rezerwatu Żurawiniec (dwa profile – wykonano 20 analiz pyłkowych, dalsze materiały znajdują się w opracowaniu), Rezerwatu Meteoryt Morasko (jeden profil – wykonano 20 analiz palinologicznych) i jeziora Umultowskiego wykonano 40 analiz palinologicznych oraz z paleomeandru w dolinie Warty (20 prób). Ponadto próby z wybranych rdzeni przygotowano i przeznaczono do analiz okrzemkowych – są to stanowiska w otoczeniu Rezerwatu Żurawiniec. Próby na analizy makroskopowych szczątków roślinnych wykonano dla stanowiska Żurawiniec – dla stropowej części rdzenia torfowego pobranego sondą Wardenaara o dużym przekroju. Wyniki analiz zestawiono w postaci tabelarycznej. Zostaną one następnie podane wizualizacji graficznej i analizie merytorycznej pod kątem zmian krajobrazowych, ze szczególną analizą procesów osadniczych. Prace palinologiczne oraz makroskopowych szczątków roślinnych będę kontynuowane i realizowane w ramach prac magisterskich – obecnie w toku znajduje się analiza 4 takich prac.

Wyniki rekonesansu lotniczego przeprowadzonego w 2012 roku

Celem rekonesansu było wykonanie dokumentacji fotolotniczej stanowisk archeologicznych i, w miarę możliwości, identyfikacja wyróżników roślinnych pozwalających na rozpoznanie stanu zachowania i struktury przestrzennej tych stanowisk. Jako etap poprzedzający rekonesans lotniczy w 2012 roku przeprowadzono kwerendę zasobów zdjęć lotniczych w Instytucie Prahistorii UAM. Pozwoliła ona stwierdzić, że pomimo wielu przelotów w N części Poznania (51-27, 51-28) nie rejestrowano stanowisk archeologicznych (Ryc.1).

Natomiast w rejonie na S od Poznania (56-26, 56-27) wykonano już sporo zdjęć stanowisk archeologicznych (Ryc. 2).

W roku 2012 na wybranych obszarach przeprowadzono trzy loty rekonesansowe (1.07.2012, 7.07.2012 i 26.07.2012). W trakcie tych lotów wykonano 475 zdjęć. Ze względu na ograniczenia wynikające z obecności lotniska Ławica, lotniska wojskowego w Krzesina, aeroklubu w Kobylnicy, poligonu w Biedrusko oraz Wielkopolskiego Parku Narodowego rekonesans nie mógł być równomiernie przeprowadzony (Ryc. 3-4).

Rekonesans lotniczy i jego wyniki nie mogą zostać potraktowane jako spektakularne. W kontekście liczby stanowisk archeologicznych rejestrowanych w trakcie badań powierzchniowych, możliwości ich obserwacji z powietrza nie były duże. Były to wyłącznie rozproszone jamy i to na tyle słabo widoczne, że trudno o jednoznaczne interpretacje.. Sporadycznie można było zaobserwować bardziej wyraźne jamy sugerujące obecność ziemianek. Przy okazji poszukiwań stanowisk archeologicznych wykonano dokumentację fotolotniczą obiektów, które zwyczajowo nie są traktowane jako pozostałości archeologiczne (niesłusznie). Przykładem może być Fort VI w Poznaniu (Ryc. 5) czy ślady transzei (Ryc. 6).

Wynik rekonesansu można potraktować prawie jako negatywny. Może to utrwalać przekonanie o nieprzydatności zdjęć lotniczych w badaniach stanowisk archeologicznych. Z perspektywy archeologii lotniczej taki wynik nie jest wcale zaskakujący. Obiekty archeologiczne nie ujawniają się „na zamówienie” archeologów. Cały splot czynników ma wpływ na możliwość ich dostrzeżenia. Jednym z głównych jest stres wilgotnościowy. Zatem pojawia się pytanie: czy taki czynnik zaistniał w 2012 roku, by sprzyjać (nie gwarantować!) ujawnianiu się wyróżników roślinnych? Analiza klimatycznego bilansu wodnego w okresie od 1 kwietnia do 20 lipca 2012 roku pokazuje, że w rejonie Poznania tylko w okresie wiosennym pojawił się względny deficyt wilgotnościowy. Wzrost intensywności opadów w czerwcu i lipcu doprowadził do poważnego złagodzenia jego wpływu w okresie prowadzenia rekonesansu lotniczego. To może być odpowiedź na słaby wynik rekonesansu lotniczego.