Sezon 2012 - Sezon 2013

Nieinwazyjne wspomaganie archeologicznego zdjęcia Polski okolic Poznania

Celem projektu jest kompleksowe rozpoznanie osadnictwa pradziejowego, średniowiecznego i nowożytnego na terenie Poznania i jego okolic przy zastosowaniu nowoczesnych metod prospekcyjnych. W przedsięwzięciu wykorzystywane są trzy główne metody:
- praktykowana od wielu lat metoda badań powierzchniowych (wzbogacona o współczesne możliwości technologiczne),
- rekonesansu lotniczego,
- prospekcji geofizycznej.

W ramach projektu przeprowadzane są powtórne badania powierzchniowe, gdyż dotychczasowe wymagają aktualizacji, weryfikacji i wzbogacenia. Prace terenowe realizowane są na obszarach podlegających silnej antropopresji związanej z rozwojem społecznoekonomicznym w aglomeracji poznańskiej:
- północnej części Poznania - w strefie bardzo intensywnego budownictwa mieszkaniowego, jak również związanej z lokalizacją kompleksów handlowo-magazynowych,
- południowej partii miasta - gdzie pojawiają się deweloperskie osiedla mieszkaniowe i strefa przemysłowo-magazynowa. Ponadto w tym rejonie aglomeracji w znaczącym stopniu rozwija się eksploatacja kruszyw.

Rezultaty prowadzonego rozpoznania powierzchniowego zostaną zintegrowane z wynikami rekonesansu lotniczego. Wykorzystanie obu metod ma doprowadzić do zwiększenia puli informacji o zasobach dziedzictwa archeologicznego i stworzenia nowych możliwości zarządzania nim. Kolejnym etapem prac nieinwazyjnych, prowadzonych zgodnie z projektem,  będzie zastosowanie metod geofizycznych na potrzeby dokładnego rozpoznania wyróżniających się stanowisk archeologicznych. Wyniki aplikacji wzajemnie uzupełniających się metod - badań powierzchniowych, rekonesansu lotniczego oraz prospekcji geofizycznej, dostarczą informacji o rozmaitych aspektach stanowisk. Analiza danych pozyskanych różnymi sposobami stanie się podstawą krytycznej refleksji nad efektywnością zastosowanych metod, z uwzględnieniem ich ograniczeń, wiedzy o procesach podepozycyjnych, zmienności warunków środowiskowych.  W ten sposób będzie można poszerzyć wiedzę o potencjale każdej metody oraz efektywności ich integracji. Tym samym powstaną sprzyjające warunki do promocji takich działań wśród archeologów oraz osób odpowiedzialnych za duże inwestycje infrastrukturalne.

Zasób zebranych informacji pozwoli również na wykorzystanie ich na potrzeby ochrony dziedzictwa kulturowego i przyrodniczego. Cele konserwatorskie projektu są istotne w szczególności z perspektywy zagrożeń jakim podlega dziedzictwo archeologiczne, zwłaszcza w rejonie wielkich aglomeracji, takich jak m.in. miasto Poznań. Ogromny rozwój stref przemysłowych, handlowych i infrastrukturalnych miast powoduje, że trudno jest kontrolować wszelkie działania destrukcyjne stanowisk archeologicznych. W konsekwencji prowadzi to do sporych uszczerbków w znanych zasobach archeologicznych. Projekt pozwala na aktualizację i udostępnienie służbom konserwatorskim aktualnej wiedzy o stanie tych zasobów. Dostarczy także nowych, bazujących na GIS (Systemie Informacji Geograficznej), narzędzi pozwalających na efektywną ochronę i zarządzanie dziedzictwem archeologicznym.

Oczekiwane rezultaty projektu:
- stworzenie zaktualizowanej i wzbogaconej bazy danych o zasobach dziedzictwa archeologicznego w okolicy Poznania
- opracowanie szczegółowego rozpoznania archeologicznego wybranych stanowisk o największym potencjale poznawczym;
- wypracowanie podstaw źródłowych z zakresu przeszłości kulturowej i przyrodniczej oraz stanu współczesnego środowiska w rejonie Poznania;
- ukazanie potencjału wykorzystanych w projekcie nieinwazyjnych metod badawczych w ramach rozpoznania zasobów archeologicznych aglomeracji poznańskiej oraz podkreślenie efektywności integracji metod prospekcyjnych;
- wskazanie potencjalnych zagrożeń dziedzictwa archeologicznego Poznania i okolic, związanych z intensywnym rozwojem budownictwa, przemysłu, handlu, infrastruktury drogowej oraz eksploatacji zasobów naturalnych;
- przygotowanie podstaw naukowych dla właściwej ochrony zagrożonych elementów dziedzictwa przyrodniczo-kulturowego aglomeracji poznańskiej;
- stworzenie internetowej bazy danych prezentującej dziedzictwo kulturowe i przyrodnicze aglomeracji poznańskiej.

Publikacje

W serwisie "Nauka w Polsce"  (serwis  PAP poświęcony polskiej nauce) zamieszczony został artykuł popularno-naukowy "Nowy obraz dawnych społeczności Wielkopolski" promujący realizowany przez nas projekt oraz badania nieinwazyjne - powierzchniowe, rekonesans lotniczy i prospekcję geofizyczną. Przedruk tego artykułu ukazał się również m.in. w serwisie "Archeowieści".

Tekst oryginalny - Nauka w Polsce

W efekcie naukowej debaty, której celem było zaprezentowanie aktualnie prowadzonych badań na obszarze Poznania, ukazała się książka „Miasto Poznań w perspektywie badań  interdyscyplinarnych” pod redakcją  Anny Weroniki Brzezińskiej oraz Agnieszki Chwieduk.  Również my mieliśmy możliwość zabrania głosu w dyskusji, czego efektem jest artykuł „Przemiany krajobrazu przyrodniczo-kulturalnego północnej strefy aglomeracji poznańskiej w rejonie Strumienia Różanego”.

Pełna treść artykułu (pdf)

Konferencje

Strumień Różany

Pod koniec listopada 2012 roku z inicjatywy Komisji Badań Czwartorzędu przy Oddziale Polskiej Akademii Nauk w Poznaniu odbyła się sesja terenowa „Zlewnia Strumienia Różanego”, w trakcie której mieliśmy możliwość przedstawienia wstępnych wyników naszych badań realizowanych na wymienionym obszarze. Zaprezentowaliśmy przyjętą przez nas metodykę badań oraz wyniki dotychczasowych prac. Dodatkowo przybliżyliśmy obraz osadnictwa w okolicach Strumienia Różanego.

Niżej prezentujemy streszczenie naszego wystąpienia.

Historia rozpoznania archeologicznego wyznaczonego obszaru zlewni Strumienia Różanego rozpoczyna się w pierwszej połowie XX wieku, kiedy to zazwyczaj  podczas prac ziemnych (w tym okresie obszar ten zdominowany był przez liczne pola uprawne) miejscowi mieszkańcy odkrywali pozostałości osadnictwa pradziejowego.  Rekonesans archeologiczny przeprowadzał tu również archeolog Józef Kostrzewski. W efekcie wymienionych działań do 1949 roku odnotowano 8 stanowisk archeologicznych. Przez kolejne kilkadziesiąt lat na obszarze zlewni Strumienia Różanego nie przeprowadzano jakichkolwiek prac archeologicznych - z tego okresu znanych jest jedynie kilka przypadkowych odkryć. Dopiero w latach 80., w ramach ogólnopolskiego programu Archeologiczne Zdjęcie Polski, przeprowadzono szczegółową prospekcję terenową. W efekcie podjętych badań powierzchniowych odnotowano znaczną liczbę stanowisk archeologicznych  - głównie w północnej części zlewni, gdyż w południowej partii miały miejsce intensywne procesy urbanizacyjne, w efekcie których znaczna część danych archeologicznych została zniszczona. W kolejnych latach przeprowadzono jedynie kilka nadzorów archeologicznych w związku z podjętymi pracami budowlanymi.

Wiosną 2012 roku podjęliśmy się weryfikacyjnych badań powierzchniowych, w wyniku których odnotowaliśmy liczne fragmenty ceramiki oraz artefakty krzemienne, co spowodowało znaczne zagęszczenie materiału archeologicznego na obszarach rozpoznanych we wcześniejszych latach. Równocześnie przeprowadzony został rekonesans lotniczy, dzięki któremu możliwym jest zarejestrowanie struktur znajdujących się pod powierzchnią i określenia ich charakteru (osady, cmentarzyska itp.). W najbliższym czasie wybrane stanowiska archeologiczne będą również rozpoznane za pomocą metod geofizycznych.

Dotychczas zrealizowane prace stanowią w pewnym stopniu potwierdzenie wcześniejszych ustaleń odnoszących się do danych źródłowych, a także rozszerzają naszą wiedzę odnośnie zarysu pradziejowego i historycznego osadnictwa w okolicach Strumienia Różanego. Najstarsze dzieje należy łączyć z epoką kamienia - zapewne z okresem mezolitu (datowanym od około 9000 do 5400 BC, a na niektórych terenach aż do około 1850 BC) , a być może nawet z późnym etapem schyłkowego paleolitu (między 10 700 a 9600 BC), o czym świadczą charakterystyczne narzędzia krzemienne oraz rdzenie, czy też odszczepione od nich w specyficzny sposób fragmenty. Z młodszą epoką kamienia - neolitem (5400 - 2300 BC) wiązane są przede wszystkim liczne fragmenty ceramiki (te przyporządkowujemy do poszczególnych okresów na podstawie ich specyficznej formy, technologii produkcji czy wątków zdobniczych), które pozyskane zostały m. in.  z osad kultury pucharów lejkowatych lub ceramiki sznurowej.  Bardzo bogato reprezentowane są pozostałości  osadnictwa z epoki brązu (2300 - 650 BC) i wczesnej epoki żelaza (650 - 400 BC), odnoszące się do dwóch jednostek - kultury łużyckiej oraz pomorskiej. Oprócz licznych śladów i punktów osadniczych obu ugrupowań, na uwagę zasługują stanowiska archeologiczne zaklasyfikowane jako cmentarzyska (odnoszące się do znalezisk naczyń i kości ludzkich, z dodatkowym wyposażeniem  z  brązu, żelaza czy szkła) i osady, w których odkryto liczne fragmenty ceramiki, polepy oraz kości zwierzęcych. Mniej licznie odnotowujemy ślady osadnictwa z okresu przedrzymskiego (200 BC - 10 AD) i wpływów rzymskich oraz wędrówek ludów (10 - 450 AD) - kultury przeworskiej i wielbarskiej. Występują one w postaci dystynktywnych fragmentów ceramiki, fragmentów polepy czy żużlu z pieców dymarskich, a także zapinek metalowych. Wyjątkowo licznie reprezentowane są stanowiska związane z okresem wczesnego średniowiecza (500 - 1300 AD), które często zalicza się do kategorii osad. Na ich obszarze znajdowane są liczne fragmenty ceramiki, rzadziej polepy, żużlu, kości zwierzęcych czy węgli drzewnych. Natomiast jedynie ubogie źródła archeologiczne zaklasyfikowane zostały jako pozostałości pochodzące z okresu późnego średniowiecza oraz nowożytnego.

Odbyta sesja terenowa okazała się bardzo interesującą i inspirującą do dalszych działań w okolicach Strumienia Różanego, w związku z czym planowane jest kolejne spotkanie wiosną 2013 roku, które będzie współorganizowane przez Komisję Badań Czwartorzędu przy Oddziale Polskiej Akademii Nauk w Poznaniu, a także Instytut Geoekologii i Geoinformacji oraz Instytut Prahistorii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu.

Program sesji terenowej

Sesja terenowa - punkty prezentacji

AARG Conference, Budapest

W trakcie międzynarodowej konferencji "Aerial archaeology, remote sensing and the archaeological process" organizowanej przez "The Aerial Archaeology Research Group"  we wrześniu 2012 roku w Budapeszcie (Węgry) zaprezentowane zostały założenia i wstępne wyniki naszego projektu.

Plan konferencji

Podsumowanie

Obraz osadnictwa w okolicach Poznania w epoce żelaza

Wczesna epoka żelaza i starszy okres przedrzymski

Nowym etapem w dziejach rozwoju cywilizacyjnego społeczeństwa Wielkopolski staje się moment pojawienia się tutaj wytwórczości żelaznej. Na obszarze wnętrza kontynentu umiejętność przetwarzania tego surowca obserwowana jest dopiero w VIII w. p.n.e. W środowisku kultury pół popielnicowych, obejmującej swym zasięgiem Europę Środkową i Zachodnią, dochodzi do przemian, w wyniku których wykształca się nowy system polityczno-ekonomiczny, opierający się w znacznej mierze na wytwórczości żelaznej. Powstanie kultury halsztackiej kończy paneuropejski horyzont rozwoju cywilizacji brązowej. Na terenach ziem współczesnej Polski zmiana ta dokonuje się u schyłku V okresu epoki brązu (ok. 700 roku p.n.e.). Nowa epoka (okres halsztacki C) manifestuje się przede wszystkim powstaniem osadnictwa w typie grodowym i recepcją przejętych z południa Europy wzorów rolnictwa i hodowli. Tereny współczesnego Poznania znalazły się na pograniczu oddziaływania silnie zhalsztatyzowanej grupy śląskiej kultury łużyckiej (a zasadniczo jej podgrupy zachodniowielkopolskiej), oraz grupy wschodniowielkopolskiej.
Kolejnym ugrupowaniem, pojawiającym się w okresie halsztackim na terenie Wielkopolski jest kultura pomorska-grobów kloszowych (w starszej literaturze określana mianem kultury wejcherowsko-krotoszyńskiej). Rozprzestrzenienie się w Wielkopolsce stylistyki właściwej dla tego ugrupowania wynika z próby przezwyciężenia kryzysu, jaki dotyka świat kultury łużyckiej. Jako jego podłoże wskazuje się tu przede wszystkim najazdy plemion koczowniczych (Scytów) oraz zmiany klimatu panującego w tej części Europy, pociągające za sobą między innymi podniesienie się poziomu wód gruntowych. Wydarzenia te miały spowodować załamanie się dotychczasowego, południowego modelu gospodarczego opartego na wzorcach idących z kręgu kultury halsztackiej, z czym łączyło się przede wszystkim porzucenie sieci osad grodowych. Próbą przezwyciężenia owych trudności, stało się przyjęcie alternatywnego, środkowoeuropejskiego modelu cywilizacyjnego, wypracowanego w strefie wybrzeża Bałtyku i przystosowanego tak do właściwego poziomu rozwoju tutejszych społeczności, jak również nowej sytuacji klimatycznej. W materiale archeologicznym obserwujemy owe zmiany głównie w obrządku pogrzebowym (groby skrzynkowe) i nowej stylistyce form ceramicznych, obecnych zwłaszcza w zespołach funeralnych (popielnice twarzowe). W rzeczywistości doprowadziły one do wykrystalizowania się nowego modelu społeczeństwa starszego okresu przedrzymskiego, o odmiennym od brązowych tradycji kultury łużyckiej wzorcu ideologiczno-gospodarczym.

Młodszy okres przedrzyski

U schyłku starszego okresu przedrzymskiego (przełom III i II w. p.n.e.), Wielkopolska traci ową jednolitość kulturową, jaką obserwujemy tutaj od momentu rozwoju kultury łużyckiej. Dochodzi tutaj wówczas do pojawienia się obok dotychczasowych jej mieszkańców utożsamianych z kulturą pomorską, grup przybyszów, którzy w wyniku migracji przynosili gotowy model właściwych sobie cech kulturowych.
Część z nich wywodziła się z terenów zasiedlonych przez społeczności szeroko pojętego kręgu jastorfskiego, ulegającemu właśnie postępującemu procesowi latenizacji. Osadnictwo kultury jastorfskiej w Wielkopolsce dobrze czytelne staje się szczególnie w odniesieniu do fazy A1 młodszego okresu przedrzymskiego. Dopiero na podstawie aktualnie prowadzonych studiów nad tą problematyką, można stwierdzić, iż w interesującym nas rejonie Polski mamy do czynienia z pobytem ludności wywodzącej się z tegoż kręgu kulturowego. Osadnictwo kultury jastorfskiej w Wielkopolsce dobrze czytelne staje się szczególnie w odniesieniu do fazy A1 młodszego okresu przedrzymskiego, zanikając na dobrą sprawę w jego kolejnym stadium, co może wiązać się z podjęciem dalszej wędrówki przez należące doń społeczności w kierunku pogranicza ziem współczesnej Rumunii i Mołdawii, gdzie w ich efekcie doszło do powstania kultury Poieneşti-Lukaševka.
Synonimem wszelkich przemian zachodzących w Wielkopolsce w młodszym okresie przedrzymskim staje się jednak kultura przeworska, rozwijająca się od przełomu III i II w. p.n.e.. Ugrupowanie to trwało na terenie ziem współczesnej Polski przez ponad 700 lat, do około 2 połowy V w. n.e. W początkach młodszego okresu przedrzymskiego jej wielkopolskie osadnictwo zdaje się charakteryzować pewnym rozproszeniem. Dotyczy to w szczególności faz A1. Przy braku w Wielkopolsce dużych osad datowanych na początek młodszego okresu przedrzymskiego (poza skupiskiem kaliskim) i przy obecności jedynie pojedynczych grobów, trudno jest bowiem mówić o stabilności jej osadnictwa. Moment zakładania jej stanowisk, w większości na tzw. „surowym korzeniu”, ma miejsce w obrębie stadium A2, a w pełni czytelny jest w kolejnej fazie rozwoju. Na tym etapie ugrupowanie to określa się jako kulturę, która uległa bardzo silnemu oddziaływaniu cywilizacyjnemu Celtów (proces latenizacji). Należąca doń ludność stosuje wówczas obrządek pogrzebowy ciałopalny, głównie jamowy, o wielu cechach typowych dla świata Celtów – rytualne niszczenie wyposażenia grobowego w tym gięcie i łamanie broni i narzędzi. Ceramika ma specyficznie pogrubione (facetowane) krawędzie, naczynia zaopatrzone są w specyficzne, przewężone po środku (iksowate) ucha. Broń i części stroju (zapinki) przypominają pierwowzory używane w świecie celtyckim. Dopiero w fazie A3 obserwujemy odejście od tych wzorów, powrót do lokalnych tradycji (miecze jednosieczne), a w końcu pojawienie się elementów nawiązujących do nowego modelu cywilizacyjnego, jaki wnosi ze sobą do społeczności środkowoeuropejskich ekspandujące w tę strefę wczesne Cesarstwo Rzymskie.

Okres wpływów rzymskich

Okres wpływów rzymskich to moment rozprzestrzeniania się w świecie środkowoeuropejskiego Barbaricum wzorów kulturowych zapożyczanych z graniczących z limesem rzymskim prowincji tego państwa. Produkowane tam wyroby stanowią pierwowzory dla tutejszych rzemiosł, chętnie naśladujących rzymską stylistykę. Napływ owych zapożyczeń oraz bezpośrednich importów stanowi doskonałe podstawy dla określeń chronologicznych dynamiki rozwoju tutejszych społeczeństw.
Rozpoczynający się w pierwszym dziesięcioleciu naszej ery wczesny okres wpływów rzymskich wyznacza w Wielkopolsce istotny moment zmiany tutejszego oblicza kulturowego. Osadnictwo kultury przeworskiej wycofuje się bowiem wówczas na linię równoleżnikowego przebiegu doliny środkowej Warty, wciąż rozwijając się w południowej części tego regionu. Współczesny Poznań, znajduje się tym samym w strefie objętej przez osadnictwo nowego społeczeństwa, powstałego wraz z przybyciem na tereny Kaszub ludności gockiej. Czytelne w sferze kultury materialnej odbicie tychże przemian przyjęło się definiować mianem kultury wielbarskiej. Jej wczesne stadium stanowi tak zwana faza lubowidzka. Charakteryzuje się ona birytualnym obrządkiem pogrzebowym, w którym znaczącą rolę odgrywają wyposażone w kamienne konstrukcje groby w szkieletowe. Zmarłym nie dawano w wyposażeniu żadnych przedmiotów żelaznych – w tym w szczególności uzbrojenia i narzędzi (tabu rytualne), bogato wyposażając natomiast w wykonane z metali kolorowych (w tym srebra i złota) ozdoby i części stroju.
Egzystencja południowo-zachodniej strefy osadnictwa kultury wielbarskiej dobiega kresu na przełomie faz C1b-C2. Zanik ten skutkuje wycofaniem się jej ludności, bez pozostawienia jakichś grup, kontynuujących w głąb późnego okresu wpływów rzymskich tradycje tego ugrupowania. Na terenach wielkopolskich w fazie C2 dochodzi do radykalnej wymiany ludnościowej, wiążącej się z wyraźnym przesunięciem się na północny-wschód tego regionu osadnictwa kultury przeworskiej. Osadnictwo kultury przeworskiej w późnym okresie wpływów rzymskich i wczesnym okresie wędrówek ludów przybiera bardzo intensywną formę. Znamy je głównie z osad, jako że w międzyczasie obrządek pogrzebowy tego ugrupowania zaczął ewoluować w kierunku form nieuchwytnych metodami archeologicznymi.

Okres wędrówek ludów

Przeobrażenia, jakie nastąpiły w trakcie V wieku w Europie w następstwie wielkich wędrówek ludów i wywołanego nimi kryzysu cywilizacji antycznej, doprowadziły do diametralnej zmiany oblicza cywilizacyjnego ziem współczesnej Polski. W trakcie V wielu zanika osadnictwo o charakterze nawiązującym do tradycji okresu wpływów rzymskich. Przypuszcza się, że dotychczasowi mieszkańcy tych terenów (przynajmniej w zdecydowanej większości) mieli wziąć udział w wielkiej wędrówce plemion germańskich, wkraczających na ziemie zachodnich prowincji Imperium Rzymskiego. Jednocześnie w pierwszej połowie VI wieku, w odniesieniu do północnych rubieżach cesarstwa bizantyjskiego, pojawiły się w źródłach pisanych wzmianki o Słowianach. Etnogeneza ich do dziś budzi liczne kontrowersje i spory wśród zajmujących się tą problematyką badaczy. W VI wieku przez środkową i południową Europę przetoczyła się druga po germańskiej wielka fala migracji – tym razem w wykonaniu plemion słowiańskich, zmieniając obraz etniczny znacznych połaci Europy. Początkowy etap rozwoju kultury materialnej Słowian wykazywał swego rodzaju model „kryzysowy”, zdecydowanie prymitywniejszy od tego, jaki prezentowały ugrupowania funkcjonujące na terenach środkowoeuropejskich u schyłku starożytności. Wiązało się to jednak z ogólnymi trendami, jakie panowały we wnętrzu Niżu Europejskiego po zerwaniu kontaktów kulturowych z ogarniętymi chaosem wędrówek ludów zachodnim prowincjami upadającego Imperium, w których rozwijają się germańskie państwa sukcesyjne. Kultura materialna Słowian czerpie ówcześnie w znikomym stopniu inspiracje z tego kręgu cywilizacyjnego. Przynajmniej takie obserwacje wynikają z materiałów osadowych, gdzie widoczne jest używanie ceramiki ręcznie lepionej i prostych narzędzi żelaznych. Brak bardziej luksusowych przedmiotów obecnych z reguły w grobach wynika z faktu, iż zmarli ówcześnie w większości przypadków chowani byli zgodnie z rytem niepozostawiającym materialnych śladów obrządków funeralnych.

Wczesne średniowiecze

Na terenach Wielkopolski cała periodyzacja okresu wczesnego średniowiecza na fazy od A do F (lata 500-1350) oparta została na przemianach w technologii wytwarzania tutejszej ceramiki. Czasy te łączą w sobie kilka momentów rozwoju społeczności słowiańskich w Wielkopolsce – poczynając od momentu kształtowania się jej osadnictwa w fazie A i B, przez okres rozwoju struktur plemiennych (faza C) i kształtowania się państwa wczesnopiastowskiego (faza D), po czasy kształtowania się historycznego społeczeństwa Wielkopolski (faza E) i przemian związanych z wczesnymi procesami urbanizacyjnymi (faza F). Mimo olbrzymich różnic kulturowo-cywilizacyjnych, dzielących momenty krańcowe tego okresu, związanych z ogromnym przeskokiem jakościowym, jaki przeszły społeczności wielkopolskie na skutek rozpoczęcia procesów państwotwórczych i wprowadzenia religii chrześcijańskiej, cały ten odcinek czasu ma jedną bardzo istotną cechę wspólną. Przemiany tu zachodzące obserwowane są bowiem prawie wyłącznie przez pryzmat zmian widocznych w materiale archeologicznym. Brakuje bowiem dla tej części Środkowej Europy źródeł pisanych, wprowadzających Wielkopolskę w czasy stricte historyczne.
Niewątpliwie jednak jest to okres niezwykle dynamiczny, co obserwujemy w sposób szczególny po roku 966. Dla obszarów współczesnego Poznania to moment szczególnie istotny. Powstaje tu bowiem naczelny ośrodek rodzącej się monarchii wczesnopiastowskiej, gdy Ostrów Tumski zyskuje rangę jednego z jej wiodących grodów stołecznych.

Późne średniowiecze

Późne średniowiecze to czasy od połowy XIV i XV wiek. Jest to okres wyraźnego rozkwitu państw Europy Środkowej, w tym szczególnie Polski, zjednoczonej po rozbiciu dzielnicowym. W historii Poznania okres ten rozpoczyna się dość burzliwie. W roku 1314 miasto zostaje bowiem zajęty i złupiony przez wojska Władysława Łokietka. Król przejmuje dziedziczne wójtostwo i znaczną część wsi miejskich, których pozostałości konfiskuje następnie Kazimierz Wielki. Przesunięcie szlaku handlowego z Wrocławia do Gdańska do wschodniej Wielkopolski, powoduje znaczne trudności ekonomiczne miasta. Impulsem dla ponownego jego rozwoju staje się unia Polski z Litwą. Efektem jej jest wzrost znaczenia szlaku handlowego z Brandenburgii do Wilna oraz dalej do Moskwy, który przebiegał przez Poznań. Łączy się to z powrotem tradycyjnego szlaku handlowego ze Śląska na Pomorze, nabierającego dodatkowego znaczenia po poddaniu się Polsce w roku 1454 Gdańska. W XV wieku obserwujemy zatem rozwój demograficzny tego ośrodka, przejawiający się w lokowaniu nowych miast na wyspach Ostrówek i Chwaliszewo. Powstaje wówczas wielka konurbacja składająca się z czterech niezależnych miast: Poznania, Chwaliszewa, Ostrówka i Śródki. Są to czynniki, które w znaczący sposób wpływają na kształtowanie się tutaj znaczącego ośrodka handlu oraz rzemiosła i w efekcie jego prosperity, trwającej do końca XVI wieku.

Okres nowożytny

Okres nowożytny w archeologii kumuluje znaleziska pochodzące od XVI wieku do współczesności. Materiały nowożytne mają kapitalne znaczenie dla śledzenia zasięgu areału pól należących do konkretnych wsi. Możemy na ich podstawie zaobserwować, jaki był krąg oddziaływania poszczególnych ośrodków wiejskich, Możemy lepiej zrozumieć także strukturę nowożytnych miast, poznać niedostrzegalne w źródłach pisanych aspekty życia codziennego mieszczaństwa.

Obraz osadnictwa w okolicach Poznania w epoce kamienia i brązu

Paleolit schyłkowy i mezolit

Podsumowując badania przeprowadzone na prezentowanym obszarze (w jego północnej i południowej części), w efekcie czego stworzona została mapa najstarszego osadnictwa, można stwierdzić, że zarówno pozostałości schyłkowopaleolityczne, jak też i mezolityczne wpasowują się w aktualny obraz ówczesnych społeczności, których ślady zlokalizowane zostały na terenie całej Wielkopolski.  W późnym plejstocenie obszary te zamieszkiwane od przełomu 14/13 tysiąclecia BC były początkowo przez ugrupowania hamburskie, a następnie w przez społeczności postmadleńskie. Jednakże w okolicach Poznania dotychczas nie udało się wyróżnić artefaktów, które można by wiązać z wymienionymi jednostkami. Tego obrazu nie zmieniły również badania powierzchniowe przeprowadzone w latach 2012-2013.
Dopiero w okresie Dryasu III (10 700 - 9600 BC), w trakcie ostatniego ochłodzenia, obszary współczesnego Poznania i jego okolic, zostały zasiedlone przez społeczności tzw. technokompleksu z liściakami. Zakładane przez społeczności świderskie obozowiska lokowane były przede wszystkim na terasach rzek, jezior, a także na wydmach w pobliżu zbiorników wodnych. Pozostałości po ich bytowaniu to przede wszystkim skupienia artefaktów krzemiennych zawierające elementy związane z technologią pozyskiwania smukłych wiórów. Prace przeprowadzone w ramach tzw. drugiego przejścia, ukazały, że również na obszarze badań istnieją ślady pobytu wspomnianych ugrupowań schyłkowopaleolitycznych.
Wraz z początkiem holocenu, około 9000 lat BC na obszarze Wielkopolski pojawiły się społeczności mezolityczne. Ich osadnictwo lokalizowało się w dolinach małych i średnich rzek, na wydmach i wałach kemowych, w pobliżu wody. Pozostałości obozowisk wczesnoholoceńskich na terenie Wielkopolski, to przede wszystkim skupiska artefaktów krzemiennych związanych z mikrolitycznym rdzeniowaniem. Do rzadkości należą znaleziska materiałów organicznych - narzędzi z poroża i kości, czy też szczątków pokonsumpcyjnych.
W efekcie badań powierzchniowych przeprowadzonych w latach 2012-2013 udało się wyróżnić - przede wszystkim na podstawie znamion technologicznych - zarówno ślady osadnictwa związanego z tradycją Duvesee, jak i postmaglemoską. Z badań przeprowadzonych we wcześniejszych latach, mimo pozyskania licznych artefaktów krzemiennych, nie udało się bardziej uszczegółowić chronologii zasiedlenia tych terenów w dobie mezolitu.

Neolit

Obraz osadnictwa neolitycznego kształtujący się na podstawie danych uzyskanych w efekcie archeologicznych badań zrealizowanych w okolicach Poznania, w dużej mierze wpisuje się w aktualną mapę sieci osadniczej późnej epoki kamienia na obszarze Wielkopolski. Za najstarsze ślady uznaje się te wiązane z kulturą ceramiki wstęgowej rytej (5400/5100-4800 lat BC), z którą to łączy się reprezentantów pierwszych rolników na obszarze ziem polskich. Pozostałości występują przede wszystkim w postaci fragmentów ceramiki. W pojedynczych przypadkach udało się odkryć osady, w ramach których odsłonięto obiekty nieruchome zawierające wytwory ceramiczne delikatnej (zazwyczaj fragmenty czarek w kształcie wycinka kuli, często ornamentowane m.in. wątkami nutowymi) i grubej roboty, a także artefakty krzemienne, nierzadko wykonane z „importowanych” surowców, np. krzemienia czekoladowego czy jurajskiego. Do charakterystycznych elementów osadnictwa ugrupowań związanych z kulturą ceramiki wstęgowej rytej należą przede wszystkim „długie domy”, których pozostałości odkryto w dalszej odległości od badanego obszaru - na terenie Kujaw czy okolic Kościana.
Dość trudno jednoznacznie stwierdzić czy na badanym obszarze występują ślady osadnictwa związanego z kolejnymi jednostkami - młodszymi kulturami naddunajskimi, w których skład wchodzą m.in. kultura ceramiki wstęgowej kłutej czy późnej ceramiki wstęgowej.
Wraz z pojawieniem się nowej jednostki, około 4400/4000 lat BC - grupy wschodniej kultury pucharów lejkowatych, która trwała prawie do końca neolitu, na obszarze Wielkopolski odnotowuje się znaczny „wyż demograficzny” oraz poszerzenie ekumeny rolniczej. Odzwierciedlają to również pozostałości osadnictwa zlokalizowane w okolicach Poznania, występujące w postaci licznych ułamków ceramiki i artefaktów krzemiennych dystynktywnych dla omawianej kultury.  Na terenie Wielkopolski odnotowane zostały liczne osady, niejednokrotnie o wielofazowym charakterze, a także niewielkie, krótkotrwałe punkty osadnicze, w ramach których występowały obiekty nieruchome, będące pozostałościami m.in. domostw, jam gospodarczych czy też pracowni, jak i tzw. obiektów kultowych. Z kulturą pucharów lejkowatych wiązane są również pojedyncze cmentarzyska, w tym tzw. grobowce megalityczne. Do najczęściej rejestrowanych wytworów danej jednostki należy zaliczyć fragmenty lub też całe naczynia (puchary, amfory, flasze z kryzą itp.), często ornamentowane wątkami zdobniczymi odpowiadającymi poszczególnym fazom.
Pojawienie się około 3800-3600 lat BC na obszarze Wielkopolski kolejnej, obok kultury pucharów lejkowatych, jednostki - kultury amfor kulistych (grupy wschodniej i silnych oddziaływań grupy zachodniej), również ma odzwierciedlenie w materiałach pozyskanych z okolic Poznania. Ze społecznościami wiązanymi z wyróżnioną jednostką łączy się ślady krótkotrwałych, niewielkich osad występujących w postaci półziemianek, ziemianek lub jam osadowych innego typu. Licznie reprezentowane są zabytki ruchome: ułamki ceramiki (amfor, mis, czarek itp.), wytwory krzemienne, w tym siekiery wykonane z krzemienia pasiastego, rzadziej wyroby bursztynowe (np. tarczki), kościane czy miedziane. Z tą jednostką wiązane są również pochówki ludzkie i zwierzęce (przede wszystkim bydlęce), w tym najbardziej charakterystyczne megalityczne grobowce korytarzowe, które również zlokalizowane zostały na terenie Wielkopolski.
Ostatnią neolityczną jednostką, której pozostałości odnotowano w okolicach Poznania jest kultura ceramiki sznurowej. Na obszarze Wielkopolski reprezentowana jest już początkach 3 tysiąclecia BC i charakteryzuje się przede wszystkim pojedynczymi grobami o zróżnicowanym charakterze - płaskimi jednostkowymi lub zbiorowymi, których część odznacza się obstawami kamiennymi, a także podkurhanowymi czy też ciałopalnymi. Dodatkowo, z kulturą ceramiki sznurowej na tym terenie wiąże się luźne znaleziska toporów czy też zbiory ułamków ceramiki (pucharów, amfor, kubków, garnków).
W zbiorach materiałów pozyskanych w poprzednich latach z okolic Poznania, nie udało się zidentyfikować pozostałości ugrupowań wiązanych z tzw. paraneolitem lub neolitem leśnym, czy też subneolitem, a które znane są z terenu Wielkopolski.

Epoka brązu

Obszar Wielkopolski we wczesnej epoce brązu (2300 -1700/1600 BC) zamieszkiwany był przez społeczności związane z nową, zróżnicowaną i skomplikowaną strukturą wewnętrzną. Z tym okresem archeolodzy wiążą różne jednostki - późne fazy ugrupowań sznurowych, kulturę unietycką (ta występuje jedynie w południowo-zachodniej Wielkopolsce), iwieńską (wyróżnianą w pozostałej części Wielkopolski) czy trzciniecką oraz tzw. przedłużycką. W odniesieniu do obszaru okolic Poznania, zazwyczaj trudno stwierdzić, z którą z wyżej wymienionych jednostek można powiązać pozyskane wytwory. Jednie w południowej części badanego obszaru udało się wyróżnić pojedyncze źródła, które można uznać za pozostałości kultury trzcinieckiej oraz tzw. przedłużyckiej. Pierwsza z wymienionych jednostek pojawia się pod koniec wczesnego okresu brązu. Ślady po społecznościach łączonych z kulturą trzciniecką na obszarze Wielkopolski reprezentowane są przez niewielkie osady, a także tzw. skarby brązowe. Notowane są także pochówki, głównie kurhany, ale też szkieletowe płaskie, jak i ciałopalne. Natomiast tzw. kultura przedłużycka, należąca do kręgu kultur mogiłowych, reprezentowana jest na obszarze Wielkopolski przez pochówki kurhanowe, a także wytwory brązowe i ceramiczne.
W późniejszym okresie - od schyłku II i początku III okresu epoki brązu na terenie Wielkopolski rozpoczyna się osadnictwo związane z kulturą łużycką (jednostką szerokiego kręgu pól popielnicowych). Odznacza się wyraźnym wewnętrznym zróżnicowaniem, co na obszarze Wielkopolski wyodrębnia się w postaci dwóch stref kulturowych - zachodniej i wschodniej. Jej szczególnie prężny rozwój widoczny jest w młodszej fazie epoki brązu, a kontynuuje się we wczesnej epoce żelaza. Intensywność źródeł pozyskanych z obszaru objętego badaniami w latach 2012-2013, a także we wcześniejszym okresie, odzwierciedla ogólny trend zasiedlenia przez ugrupowania łużyckie rozległych terenów. Z obszaru Wielkopolski znane są liczne pozostałości osadnictwa, szczególnie często rejestrowane w dolinie rzek. Występują przede wszystkim w postaci wytworów ceramicznych, o zróżnicowanej technologii i morfologii w zależności od okresu ich powstania (początkowo był to tzw. ceramika guzowa, następnie formy ostro profilowane, a w dalszym ciągu rozwoju naczynia zdobione ukośnym kanelowaniem), przedmioty brązowe - różnego typu miecze, szpile, fibule, przedmioty kamienne, jak np. toporki czy żarna, narzędzia krzemienne czy też przedmioty wykonane z poroża lub kości, a także bursztynowe i szklane, czy też zwierzęce szczątki kostne, a w późniejszym okresie - wytwory z żelaza. Z kulturą łużycką na terenie Wielkopolski wiązane są liczne osady złożone z kilku domostw, jak i większe osiedla otwarte, a także funkcjonujące w późniejszym okresie - od przełomu epoki brązu i żelaza, osiedla obronne (tzw. grody typu biskupińskiego). Znane są także bogate skarby brązowe, a także zazwyczaj rozległe cmentarzyska ciałopalne, w ramach których odnotowano płaskie groby popielnicowe i bezpopielnicowe, ale też cmentarzyska z grobami kurhanowymi.

Uczestnicy projektu

Włodzimierz Rączkowski
Specjalista w dziedzinie wykorzystywania zdjęć lotniczych w archeologii. Organizator krajowych i międzynarodowych konferencji, warsztatów, wykładów i wystaw na temat wykorzystania zdjęć lotniczych i innych metod teledetekcyjnych w studiach nad przeszłością, również w ochronie dziedzictwa archeologicznego. Regularnie prowadzi rekonesans lotniczy w Wielkopolsce, ale też w województwach: kujawsko-pomorskim, zachodniopomorskim, lubuskim, dolnośląskim, małopolskim, rzeszowskim i świętokrzyskim. Uczestnik i organizator badań powierzchniowych typu AZP na Pomorzu i w Wielkopolsce w latach 1979-1989 oraz 2003, 2009-2011.

Katarzyna Pyżewicz
Zajmuje się wykorzystywaniem analiz mikroskopowych materiałów krzemiennych i badań eksperymentalnych w procesie interpretacyjnym danych archeologicznych oraz problematyką górnego i schyłkowego paleolitu oraz mezolitu. Kierownik badań ekspedycji wykopaliskowych i powierzchniowych na Pomorzu, w Wielkopolsce, Ziemi Lubuskiej i Wyżynie Kieleckiej. Udział w badaniach powierzchniowych prowadzonych w ramach AZP.

Andrzej Michałowski
Specjalizuje się w problematyce okresu przedrzymskiego oraz wpływów rzymskich, głównie w aspekcie budownictwa i rozplanowania osad. Zajmuje się też problematyką rozwoju kulturowego Wielkopolski w młodszym okresie przedrzymskim i kwestią powiązań tych terenów ze strefą kultury jastorfskiej. Uczestnik ekspedycji archeologicznych w Polsce, Niemczech oraz Wielkiej Brytanii. Kierownik prac wykopaliskowych prowadzonych w ramach badań ratowniczych na trasie gazociągu tranzytowego Jamał-Europa, odkrywce Szczerców Kopalni Węgla Brunatnego Bełchatów oraz autostrad A2 i A4. Uczestnik badań powierzchniowych prowadzonych w ramach AZP (od 1990 roku), jak również wyprzedzających inwestycje ratownicze.

Mirosław Makohonienko
Badania w zakresie archeologii środowiskowej, rekonstrukcji krajobrazu kulturowego, paleoekologii czwartorzędu. Specjalizacja w analizie pyłkowej i wybranych innych grupach pozostałości roślinnych i zwierzęcych. Praca doktorska i wieloletnie studia związane z rekonstrukcją środowiska przyrodniczego i kulturowego Wielkopolski, Kujaw i Pomorza, w tym związane z ośrodkami grodowymi na Ostrowie Lednickim, w Gnieźnie, Górze i Gieczu. Prace w ramach stypendiów i zatrudnienia w Niemczech, Szwecji i Japonii. Współzałożyciel Stowarzyszenia Archeologii Środowiskowej w Polsce. Autor 90 publikacji naukowych, w tym dwóch monografii. Organizator krajowych i międzynarodowych konferencji na temat zmian środowiskowych i geoarcheologii.

Wiesław Małkowski
Archeolog, specjalista w zakresie aplikacji metod geofizycznych w archeologii oraz pozyskiwania i przetwarzania informacji przestrzennej. Uczestnik wielu polskich i międzynarodowych projektów wykorzystujących metody nieinwazyjne. Przedstawiał wyniki badań na konferencjach krajowych i międzynarodowych.

Łukasz Banaszek
Archeolog krajobrazu, zainteresowany aplikacjami nowoczesnych technologii (teledetekcji i GIS). Prowadzi badania nad zalesionymi krajobrazami Pomorza. Uczestnik projektów związanych z badaniami nieinwazyjnymi (m.in. Sztutowo czy Stutthof? Oswajanie krajobrazu kulturowego; Krajobrazy kulturowe Sudanu; AZP_2 na terenie aglomeracji Poznania; Badania nieinwazyjne na tzw. „Starych Szamotułach”, Teledetekcja archeologicznych krajobrazów Ziemi Sławieńskiej). Bierze udział w projekcie ArcheoLandscapes Europe (ArcLand). Absolwent podyplomowych studiów Systemy Informacji Przestrzennej na Politechnice Wrocławskiej (2010).

Lidia Żuk
Specjalista w zakresie zastosowania archeologii lotniczej w studiach nad krajobrazem pradziejowym. Uczestniczka licznych konferencji, warsztatów oraz projektów krajowych i międzynarodowych poświęconych tej metodzie. Brała udział m.in. w przygotowaniu map stanowisk archeologicznych w Anglii i Azerbejdżanie, a także rekonesansach lotniczych w Anglii, Niemczech i Polsce. W latach 2009-2010 opracowała zdjęcia lotnicze wybranych stanowisk archeologicznych z obszaru Wielkopolski pod kątem ochrony dziedzictwa archeologicznego. Od 2009 roku uczestniczy również w badaniach powierzchniowych w Wielkopolsce oraz opracowaniu materiałów z zastosowaniem GIS i archeologicznych baz danych.

Kalenarz prac

Sezon 2012
- digitalizacja danych dotyczących pierwszego przejścia AZP
- kwerenda archiwalna badań ratowniczych i nadzorów przeprowadzonych na
obszarach AZP po zakończeniu pierwszego przejścia
- digitalizacja stanu zagospodarowania terenów na przedmiotowych obszarach AZP
- digitalizacja aktualnego stanu środowiska przyrodniczego
- opracowanie struktury bazy danych
- kwerenda archiwalnych zasobów i pozyskanie stereoskopowych zdjęć
lotniczych
- weryfikujące badania powierzchniowe
- rozpoznanie geologiczne wybranych stanowisk z osadami biogenicznymi i pobór prób
- rekonesans lotniczy
- opracowanie wyników badań powierzchniowych
- datowanie i opracowanie danych palinologicznych i makroskopowych szczątków roślin
- opracowanie wyników rekonesansu lotniczego
- przeprowadzenie prospekcji geofizycznej na wybranych stanowiskach

Sezon 2013
- analiza wyników badań z 2012 roku i wybór obszarów do ponownej weryfikacji powierzchniowej oraz geofizycznej
- przeprowadzenie i opracowanie wyników prospekcji geofizycznej na wybranych stanowiskach
- przeprowadzenie dodatkowych badań powierzchniowych
- opracowanie wyników badań powierzchniowych
- rekonesans lotniczy
- opracowanie wyników rekonesansu lotniczego
- integracja i analiza wyników zastosowanych metod
- opracowanie przemian krajobrazu kulturowego i przyrodniczego metodami paleoekologicznymi
- opracowanie wniosków konserwatorskich
- opracowanie raportu końcowego