SEZON 2008

Od 10 czerwca do 7 lipca 2008 grupa archeologów z Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu kierowana przez prof. Rafała Kolińskiego, pracowała na stanowisku Tell Arbid w płn.-wsch. Syrii (Fig. 2). W pierwszym sezonie prac polowych prowadzonych w zlokalizowanym na wschodnim zboczu tellu Sektorze P planowano odsłonięcie stropu warstwy postakadyjskiej i przebadanie oraz częściowe usunięcie zalegających nad nią pozostałości osadnictwa z pierwszych wieków II tys. p.n.e.

Okres ceramiki chaburskiej (środkowy brąz II, ok. 1800-1700 p.n.e.) (Plan. 1)

Bezpośrednio pod powierzchnią tellu odnaleziono pozostałości po domach mieszkalnych z pierwszej połowy II tys. p.n.e, oraz związane z nimi groby, tworzące trzy niewielkie cmentarzyska. Jeśli chodzi o domy, to większość z nich zachowała się w postaci fundamentów wykonanych techniką pisé (tj. z ubitej na mokro gliny). Tylko w najniżej położonej części sektora (kwadrat 36/63) odsłonięto pozostałości ścian z suszonej na słońcu cegły mułowej. Odsłonięty fragment budowli (House III/P)(Fig. 3)składał się z kwadratowego dziedzińca o powierzchni wzmocnionej skorupami ceramicznymi, z którego otwór drzwiowy  prowadził do fragmentarycznie odsłoniętego pomieszczenia (Locus 1/36/63). Kolejne drzwi, umieszczone z zachodniej ścianie, prowadziły do dalszej części budynku, flankującej wspomniany dziedziniec od zachodu i południa. Południowe skrzydło domu zostało jednak zniszczone przez erozję, zaś pomieszczeń na zachodzie nie eksplorowano z powodu braku miejsca w wykopie.

Dalej na południowy-zachód udało się odsłonić dwa domy zachowane wyłącznie na poziomie fundamentów. Położenie północnej ściany pierwszego z nich (House IV/P) znane było od 2001 roku. W bieżącym sezonie odsłonięto zarys ścian południowej i wschodniej, oraz ślady dwóch murów działowych. Budowla ma więc charakter domu złożonego z trzech izb, ułożonych jedna za drugą w kierunku wschód - zachód. Drugi z odsłoniętych planów (House V/P) należał do domu wzniesionego na terasie położonej wyżej na stoku wzgórza. Jego fundamenty nie zachowały się w całości: odsłonięto zarys dwóch kwadratowych pomieszczeń położonych od północy. Przebieg muru działowego i wschodniej ściany sugerują, że mamy do czynienia z budowlą kwadratową, najprawdopodobniej zbliżoną planem do odsłoniętego w 2001 roku domu House II/P.

Przebadane groby z okresu chaburskiego należały do trzech typów: grobów komorowych ze sklepieniem beczkowym, grobów skrzynkowych z przykryciem ceglanym i grobów szybowych. Groby komorowe i skrzynkowe tworzyły najprawdopodobniej niewielkie cmentarzyska zlokalizowane na północ (komorowe) i na zachód (skrzynkowe) od dzielnicy mieszkalnej. Groby szybowe umieszczono natomiast pod podłogą jednego z pomieszczeń.

Tylko jeden z dwóch znalezionych grobów komorowych (G1/35/61) był eksplorowany w 2008 roku(Fig. 4). Dłuższe ściany (co najmniej 1,9 m długości) służyły jako podparcie dla sklepienia beczkowego o rozpiętości 1,5 m (niestety, w dużym stopniu zniszczonego), zakończonego od wschodu (i za pewne od zachodu) łukiem z cegły. Przestrzeń pod łukiem, służąca najprawdopodobniej jako wejście do komory, była zamknięta murem ceglanym. Grób został najprawdopodobniej obrabowany już w starożytności; w jego zachodniej części znaleziono spoczywające w nieładzie kości dwóch dorosłych osobników, zaś z darów grobowych przetrwały tylko dwa paciorki z karneolu.

Groby skrzynkowe budowano na dnie jam wykopanych w ziemi. Wzdłuż ścian wykopu układano kilka warstw cegieł mułowych, które tworzyły prostokątną skrzynię  zajmującą zazwyczaj całą powierzchnię jamy. Po włożeniu do grobu zmarłego nie budowano sklepienia, ale wnętrze skrzynki nad ciałem wypełniano stojącymi pionowo cegłami. Większość grobów skrzynkowych służyła jako miejsce spoczynku osób dorosłych(Fig. 8); ich wyposażenie ograniczało się do jednego(Fig. 5)lub dwóch naczyń(Fig. 6)i, niekiedy, paciorków i pojedynczej szpili z brązu(Fig. 7). Najmłodszy w sekwencji (G2/37/60) zawierał szczątki dwóch mężczyzn, G3/37/60 nie zawierał żadnych szczątków, a ponieważ nie został zamknięty, być może nigdy nie wykorzystano go do pochówku. Dwa pozostałe przebadane groby (G4 i G5/37/60), odkryte jeden pod drugim(Fig. 9), zawierały pojedyncze szkielety kobiece.

Groby szybowe umieszczano na dnie szybu zbliżonego w przekroju do kwadratu. W jednej z bocznych ścian szybu, na poziomie jego dna drążono następnie niszę, do której wstawiano duże naczynie zawierające ciało jednego lub więcej zmarłych. Do niszy wstawiano następnie większe naczynia wchodzące w skład inwentarza grobowego i otwór do niej blokowano poziomo ułożonymi cegłami i kamieniami(Fig. 10). Dwa groby szybowe, mimo, że pochowano w nich dzieci (w G1/37/62 co najmniej czworo), okazały się najbogatsze w znaleziska: oprócz naczynia służącego jako trumna znajdowano w nich po kilka mniejszych dzbanków (w tym naczynia miniaturowe)(Fig. 11)i ozdoby, na przykład paciorki z karneolu. Z grobu G1/37/62 pochodzi pieczęć cylindryczna dekorowana w stylu typowym dla trzeciej ćwierci III tys. p.n.e., włożona do grobu ewidentnie jako amulet(Fig. 12).

Okres postakadyjski (wczesna epoka brązu V, ok. 2200-2000 p.n.e.)(Plan. 2)

Pozostałości zabudowy postakadyjskiej odsłonięto na powierzchni ok. 400 m2. W centralnej części sektora odkryto fragment budynku (nazwanego "Main Building"), którego istotnym elementem był rozległy dziedziniec (Locus 9/37/62: 5,25 m. długości, co najmniej 4,75 m. szerokości)(Fig. 13)wyłożony w zachodnim narożniku wypalonymi cegłami, a na większości powierzchni pieczołowicie ułożonym brukiem z drobnych otoczaków kamiennych. Niestety, nawierzchnia dziedzińca została uszkodzona przez grób i dwie jamy z okresu chaburskiego oraz przez erozję (w części wschodniej). Wzdłuż  północno-zachodniej i północno-wschodniej ściany dziedzińca umieszczono ceglane ławy o szerokości ok. 0,15 m. Na zachodzie znajdował się aneks gospodarczy z piecem chlebowym oraz wyłożonym skorupami ceramicznymi kanałem służącym do odprowadzania wody. Południowa część dziedzińca kryje się za profilem wykopu. W północnej ścianie dziedzińca, grubej na ok. 1m, otwierały się drzwi o szerokości 1,10 m zaopatrzone w wysoki próg uformowany z dużych kamieni pokrytych tynkiem. Pomieszczenie, do którego prowadziły odkryte drzwi, nie było jednak eksplorowane. Mur o podobnej grubości, który stanowi, być może, zachodnie zamknięcie tej budowli odsłonięty został w leżącym dalej na zachód kwadracie 37/61. Pozostałości związanej z nim ściany działowej zaopatrzonej w kolejne przejście oraz narożnik wspomnianego muru pokazują, że mamy do czynienia z dość rozległa konstrukcją o złożonym planie.

Dalej na zachód odsłonięto zarys pięciu pomieszczeń należących do następnej budowli (nazwanej "Extension")(Fig. 14), której ceglane ściany (o grubości 0,7 m) zostały dostawione do murów opisanego wcześniej budynku. Tworzą one niewielkie pomieszczenia otwierające się ku południowemu zachodowi; niestety ta cześć budynku uległa uszkodzeniu przez głęboko wkopane fundamenty budowli chaburskich, co nie pozwala w pełni zrekonstruować planu budowli post-akadyjskiej.

Wreszcie, jeszcze dalej na zachód i na południe, znajdowała się strefa zajęta przez nieregularne, małe pomieszczenia o cienkich murach ceglanych i piece chlebowe. Jej zamknięcie stanowi przebiegający z południowego wschodu na północny-zachód mur z dużych bloków gliny, pełniący rolę muru oporowego, osłaniającego zabudowę postakadyjską przed osuwaniem depozytów archeologicznych tworzących wyższa część tellu (Cytadelę).

Poza podłogami odsłoniętymi w kwadracie 37/60 w sezonie 2001 oraz brukowanym dziedzińcem w trakcie sezonu 2008 nie prowadzono eksploracji wypełnisk pomieszczeń w celu odsłonięcia oryginalnych poziomów podłogowych. Jednak w trakcie odczyszczania murów konstrukcji postakadyjskich w kwadratach 37/61 i 38/61 natknięto się na pozostałości późnego poziomu użytkowania budowli (około 1 m. ponad spodziewanym poziomem oryginalnej podłogi, obliczoną przez porównanie z poziomem bruku na dziedzińcu (Locus 9/37/62) oraz w pomieszczeniu (Locus 14) w kwadracie 37/60. Na tym późnym poziomie odpowiadającym użyciu budowli po okresie opuszczenia odnaleziono kilka kompletnych naczyń(Fig. 15), w tym charakterystyczne dla okresu postakadyjskiego naczynie o cylindrycznej szyjce i kulistym brzuścu, zdobionym plastycznymi aplikacjami w kształcie węży i skorpionów(Fig. 16)oraz krzemienny grot strzały wykonany metodą retuszu naciskowego.

Na zachód od muru oporowego, stanowiącego zachodnią granicę tarasu zajętego przez budowle postakadyjskie, odsłonięto dobrze zachowane pozostałości dużego (średnica 2,1 m.) pieca ceramicznego wkopanego w nawarstwienia pochodzące z początku III tys. p.n.e..(Fig. 17)Wykonane z cegły suszonej ściany zagłębionej w gruncie komory wypałowej zachowały się do wysokości ok. 1,20 m. i tworzyły prawdopodobnie nad powierzchnią ziemi sklepienie kopułowe. W trakcie użytkowania pieca cegły uległy wypaleniu a od strony komory pokryły się warstwą szkliwa. W trakcie badań nie znaleziono rusztu, choć ślady dwóch ceglanych przypór, widoczne we wschodniej i w południowej ścianie komory ogniowej wskazują na jego pozycję. Pod rusztem znajdowała się komora ogniowa o średnicy ok. 1,5 m i głębokości 1,60 m, wypełniona popiołem i szczątkami konstrukcji pieca. Sposób użytkowania pieca i rodzaj stosowanego paliwa nie są jasne. Należy przypuszczać, że komorę ogniową przed wypałem wypełniano paliwem, następnie konstruowano ruszt, na którym umieszczano przygotowaną do wypału ceramikę i rozpalano ogień, który palił się aż do wyczerpania paliwa. Po zabraniu wypalonych naczyń ruszt rozbierano by usunąć popioły i przygotować piec do ponownego wypału. Eksploracja wschodniej części wypełniska nie dostarczyła datującego materiału ceramicznego; na szczęście w zachodniej części znaleziono więcej ceramiki, w tym przepaloną i zdeformowaną miseczkę z okresu postakadyjskiego, co pozwoliło związać funkcjonowanie tej konstrukcji z postakadyjskimi budowlami ulokowanymi na niższym tarasie. Po skończonym wypale usuwano ruszt i czyszczono

Do okresu postakadyjskiego zaliczyć należy również niektóre z drobnych znalezisk pochodzących z warstw zasypiskowych przykrywających budowle postakadyjskie, przede wszystkim w użytej jako cmentarzysko chaburskie zachodniej części kwadratu 37/60. Do najbardziej typowych należy figurka mężczyzny w długiej szacie, z brodą i głowa przykrytą charakterystyczną czapką(Fig. 18)oraz fragment odcisku pieczęci cylindrycznej prawdopodobnie z tego samego okresu.

Okres kultury Niniwa 5 (wczesny brąz I/II, ok. 2900-2600 p.n.e.)

W południowo-zachodniej części sektora P (kwadrat 38/60), tuż pod powierzchnią stanowiska napotkano nawarstwienia związanych z północno-mezopotamską kulturą Niniwa 5. Ich obecność na Tell Arbid nie jest niespodzianką, bo pozostałości z tego okresu odkrywano już w kilku innych sektorach stanowiska, ale przy braku takich pozostałości w kwadratach badanych w latach 1998, 1999 i 2001 w sektorze SR i stosunkowo wysokim położeniu kwadratu 38/60 ich obecność nie była oczekiwana. Zastaną sytuację należy tłumaczyć tarasowaniem wschodniego stoku stanowiska zarówno w okresie postakadyjskim jak i chaburskim, które zniszczyło wczesne pozostałości w centralnej i wschodniej części sektora ale ochroniło te leżące na zachodzie.
.
Pozostałości z okresu Niniwa 5 to przede wszystkim fragmenty murów wzniesionych z charakterystycznej, brunatno-czerwonej cegły mułowej niskiej jakości. Nie były one eksplorowane, choć oczyszczono ulokowany w płd.-zach. narożniku kwadratu grób dziecięcy. Był to bardzo źle zachowany grób jamowy; szczątkom kostnym towarzyszył niewielka czarka i paciorek z muszli. Mimo, że prace w kwadracie 38/60 zatrzymano gdy tylko ustalono datowanie odkrytych tu warstw (wyjąwszy piec ceramiczny z okresu postakadyjskiego, który został wyeksplorowany), z tego kwadratu pochodzi kilka fragmentarycznych bull z odciskami pieczęci cylindrycznych. Co najmniej trzy z nich należą do wczesnego typu, tzw. Piedmont Style (2900-2700 p.n.e.), kolejna do późniejszego typu przedstawień bankietowych, wreszcie ostatnia do lokalnego typu pieczęci (choć temat dekorującego ją przedstawienia nie jest jasny).

TELL ARBID Project Management 2008
TELL ARBID Project Team Responsibilities 2008