SEZON 2013
23 sierpnia rozpoczął się drugi sezon polowy projektu "Historia osadnicza irackiego Kurdystanu".
Celem tegorocznej misji jest przebadanie terenu leżącego w zachodniej części koncesji, wzdłuż linii oddzielającej ten teren od terenu obszaru przez misję uniwersytetu w Udine, kierowaną przez prof. Daniele Morandi ("Land of Niniveh Regional Project") (MAPA).
Dzięki temu możliwe będzie porównanie rezultatów polskich badań z wynikami misji włoskiej i określenie ewentualnych zmian i różnic w sposobie zagospodarowania sąsiadujących ze sobą terenów.
W misji biorą udział prof. dr hab. Rafał Koliński, mgr Joanna Mardas, mgr Mikołaj Kostyrko (wszyscy Instytut Prahistorii UAM), dr hab. Dorota Ławecka (Instytut Archeologii UW), mgr Jakub Brochocki (Centrum Archeologii Śródziemnomorskiej UW), mgr Ksenia Kolińska (Fundacja "Przeszłość i Teraźniejszość"), mgr Agata Smilgin (absolwent IP UAM), lic. Pieter Swart (Instytut Archeologii, Uniwersytet w Groningen) oraz dwaj przedstawiciele Departamentu Starożytności Kurdystanu: p. Hiwa Szimal Ahmed, dyrektor biura Departamentu Starożytności w Akrze i p. Omar Hussein Szarif.
PODSUMOWANIE SEZONU
W ciągu 7 tygodni sezonu polowego 2013 zidentyfikowano i w pełni zadokumentowano 62 stanowiska archeologiczne położone w zachodniej części terenu objętego koncesją, w guberni Duhok. Badania objęły trzy strefy ekologiczne: doliny u podnóża pasma górskiego Şaxĩ Akre, płaskowyż na południe od tych gór, oraz aluwialną równinę okresowych strumieni Rovĩa Dolu i Qurabak Dolu. Jak się okazało, historia osadnicza każdego z nich rozwijała się w odmienny sposób. Doliny górskie zamieszkane były w czasach historycznych, z licznymi osadami z okresu średniowiecza i później. Płaskowyż, stosunkowo rzadko zasiedlony, zamieszkany był głównie w czasach prehistorycznych, a osadnictwo koncentrowało się w zachodniej części rejonu. Wreszcie strefa aluwialnych równin dała świadectwa intensywnego osadnictwa zarówno w okresie prehistorycznym jak i historycznym. Odnotowano znacznie większe zróżnicowanie typologiczne zarejestrowanych stanowisk: oprócz osadniczych (które były najczęstsze) zarejestrowano dwa zamki, opuszczony klasztor, dwie jaskinie oraz mauzoleum grobowe.
W trakcie sezonu została zadokumentowana rysunkowo całość zebranego materiału ceramicznego (prawie 3300 fragmentów), z czego1769 zostało opisanych pod względem technologicznych a 684 zakwalifikowane do typów chronologicznych, co umożliwiło datowanie osadnictwa. Mapy pokazujące rozmieszczenie stanowisk oraz karty z ich opisem zostaną opublikowane na stronie projektu w styczniu 2014 roku.
Przez pierwsze dwa tygodnie tegorocznej kampanii (26 sierpnia – 8 września) misja prowadziła badania w szerokim na 10 km pasie między miastem Akra a zachodnią granicą koncesji, u podnóża wznoszącego się na ponad 1750 m n.p.m. łańcucha górskiego Akre Dagh (MAPA 1).
U jego stóp biegną dwa pasma znacznie niższych wzgórz, tworzących zaciszne doliny osłonięte zarówno od północy jak i od południa. Biją w nich liczne źródła, dzięki czemu powstały oazy nawet późnym latem szczycące się sadami, ogrodami i zaroślami, poprzecinanymi spływającymi z gór strumieniami (Fig. 6,10). Większość z nich nie osiąga jednak rozpościerającej się dalej na południe równiny, a ich koryta wypełniają się wodą na całej długości wyłącznie zimą i wiosną, w porze topnienia śniegu)(Fig. 5).
W opisanych oazach znaleźć można średniowieczne monastyry (Fig. 3, 8), synagogi (Fig. 9, 10), malownicze wioski wspinające się na stoki wzniesień i, oczywiście, stanowiska archeologiczne. Na terenie o powierzchni blisko 100 km2 misja zidentyfikowała ich 14 – najstarsze pochodzą z początku II tys. p.n.e., najmłodsze zostały opuszczone zaledwie kilkaset lat temu. Wśród nich wymienić można forteczki budowane na szczytach skalistych wzniesień (Fig. 7)(najwyżej położona, Şuş Kale, znajduje się na poziomie ponad 1100 m. n.p.m.). W badanym obszarze znalazło się też kilkanaście jaskiń, ale większość z nich jest obecnie wykorzystywana jako obory dla kóz i owiec (Fig. 11), co nie pozwoliło potwierdzić, że były zamieszkane w starożytności.
Największa niespodzianka czekała na ekipę we wsi Gunduk, słynącej z 3 reliefów naskalnych, najprawdopodobniej najstarszych zabytków tego rodzaju z terenu Mezopotamii. Wykuto je na ścianach głębokiej niszy skalnej, właściwie jaskini, górującej nad wsią (Fig. 4). Nowa publikacja Juliana Reade i Julii Anderson (w Zeitschrift für Assyriologie 103, 2013, 68-122) omawia szczegółowo historię badań tych zabytków, a także historię ich częściowego zniszczenia niemal 20 lat temu. Poznańska ekipa znalazła na usłanym głazami stromym stoku poniżej wejścia do jaskini dwa niewielkie fragmenty zniszczonego przedstawienia. Dostarczyły one ważnych informacji, które pozwalają zaproponować nową, odmienną rekonstrukcję całej zniszczonej sceny i dają nadzieję, że szczegółowe poszukiwania na zboczu mogą dostarczyć innych, ocalałych fragmentów. To jednak zadanie dla innej misji. My wyruszamy na równinę, na południowy zachód od Akry.
Po dwóch tygodniach poświęconych na penetrację górskich dolin wokół Akry (Fig. 14) i na zachód od miasta misja skoncentrowała się na pofalowanej wysoczyźnie, rozciągającej się od podnóża gór do doliny Rovĩa Dolu. Badany teren miał w przybliżeniu trójkątny kształt, wyznaczony drogą Akre – Bakurman (Fig. 15) na północy, drogą Akre – Rovĩa na południowym wschodzie oraz granicą koncesji na zachodzie (Fig. 16). Przebadanie tego rejonu zabrało tydzień (10–15 września) i przyniosło nieoczekiwane rezultaty.
Największym zaskoczeniem było stwierdzenie, że zidentyfikowane osiedla koncentrują się w zachodniej części badanej strefy, a zatem w rejonie graniczącym z doliną rzeki Khazir, płynącej z północy na południe kilka kilometrów poza granicą koncesji. Północna, centralna i wschodnia część strefy jest natomiast pozbawiona stanowisk. Przyczyna tego stanu rzeczy nie jest jasna. Być może doliny okresowych strumieni przecinających okolicę nie zapewniały permanentnego dostępu wody niezbędnej do zakładania osad. Większość badanego terenu mogła być wykorzystywana do wypasu stad kóz i owiec, co nie pozostawiło śladów osadniczych (lub były one tak słabe, że niemożliwe do zidentyfikowania).
W zachodniej części badanego terenu zidentyfikowano szereg stanowisk, reprezentujących przede wszystkim okres prehistoryczny i wczesnohistoryczny. Część z nich to stanowiska niewielkie, słabo widoczne w terenie. Wśród nich wyróżniało się Grdĩ Budrĩke (S052) (Fig. 17), wzgórze osadnicze o wysokości ok. 12 m i powierzchni ok. 1 ha, którego było zamieszkane od początku neolitu (kultura Hassuna) aż po średniowiecze. Warte wspomnienia jest też stanowisko Xarabe Kngr (S060) (Fig. 18) ponieważ jego powierzchnia wynosiła 16,6 ha, co sytuuje je wśród największych stanowisk zinwentaryzowanych w trakcie trwania projektu. Maksymalny zasięg stanowiska przypadał na epokę sasanidów i wczesny okres abbasydzki, pojedyncze wcześniejsze skorupy sugerują obecność wcześniejszej osady o bardzo ograniczonej wielkości.
Najbardziej nieoczekiwane okoliczności towarzyszyły odkryciu stanowiska Grdĩ Keleke 4 (S058) (Fig. 19). Misja odwiedziła jednego z gospodarzy we wsi Kuşke, aby obejrzeć przechowywaną przez niego skorupę z wizerunkami zwierząt. Rzeczywiście, pokazano nam duży fragment naczynia zasobowego z odciskami sasanidzkich stempli. Na pytanie, skąd pochodzi fragment gospodarz domu złapał za łopatę i zaczął kopać na granicy obejścia, między wygódką a zagrodą dla owiec. I rzeczywiście, spod łopaty zaczęły wypadać drobne fragmenty skorup. Przy bliższej inspekcji okazało się, że niektóre z nich są malowane i należą do kultury Ubaid, podobnie jak mała kamienna siekierka (Fig. 20). Oględziny powierzchni terenu w obejściu i wokół niego, a także na stoku wysoczyzny nad wadi nie ujawniły żadnego materiału archeologicznego, a już w szczególności sasanidzkiego.
Od 16 września do 10 października trwały badania na najbogatszej w stanowiska części koncesji: bardzo słabo pofałdowanej równinie rozciągającej się wokół dwóch dużych rozległych dolin okresowych strumieni: Rovĩa Dole, spływającego ku zachodowi, w kierunku rzeki Khazir (Fig. 21), i Qūrebek Dole, płynącego ku wschodowi, dopływowi Wielkiego Zabu. Prace objęły trójkątny rejon wyznaczony przez asfaltową drogę Rovĩa-Çeme na północnym wschodzie, drogę Daratu – Bardaraş na południu i granicę koncesji na zachodzie. Mimo wielkiej intensywności prac część terenu (sektor G1) pozostała do przebadania w przyszłym roku.
Doliny okresowych strumieni Rovĩa i Qūrebek reprezentują typowy północno-mezopotamski krajobraz, z szeroką doliną okresowego strumienia meandrującego w szerokiej i płytkiej dolinie wciętej w niemal płaską aluwialną równinę (Fig. 25). To typowy krajobraz wzgórz osadniczych: stojąc na szczycie jednego zawsze w zasięgu wzroku jest kilka innych, doskonale widocznych również na zdjęciach satelitarnych. Osady koncentrują się wzdłuż cieków wodnych – szczególnie wzdłuż Qūrebek Dole (Fig. 22), gdzie odległość między nimi czasami wynosi zaledwie 100 metrów. Niektóre z nich są jednak płaskie – jedyny sposób, żeby je odkryć to przebadać szeroki na około 200 m pas terenu po obu stronach doliny strumienia. Wiele stanowisk ma rozbudowaną morfologię, z centralnie położonym wzgórzem osadniczym i płaską osadą otaczającą stanowisko, najczęściej datowaną na któryś z okresów kulturowych epoki żelaza. Niekiedy te późniejsze osady mają 2-3 ha powierzchni, ale w wypadku Gorrestan Pelesan (S097) liczyła ona niemal 12 ha (Fig. 23). Największe zidentyfikowane stanowisko, Xaraba Kileşĩn (S074) liczy ponad 30 ha powierzchni i stanowi płaską osadę z końca III tys. p.n.e., ze śladami późniejszego osadnictwa tylko wzdłuż wadi i pod współczesną wsią. Kilka domów i kurza ferma ulokowane są na wyraźnym wyniesieniu, które, być może kryje „górne miasto”, centralną część osady sprzed ponad 4 000 lat (Fig. 24).
Pracując wzdłuż Qūrebek Dole zespół UGZAR natknął się na wiele śladów wandalizmu dotykających w większym lub mniejszym stopniu większości wzgórz osadniczych. Oprócz niewielkich jam i wkopów, obecnych na niektórych stanowiskach (Fig. 23), większość wysokich wzgórz została w ciągu ostatnich kilkunastu lat częściowo rozebrana (Fig. 27). Ostatniego dnia pracy spotkaliśmy na stanowisku Grdĩ Aşĩ Geūre (S089) wieśniaka z miasteczka Daratu rozkopującego tell i wrzucającego wykopaną ziemię na skrzynię pick-upa (Fig. 28). W rozmowie ujawnił, że choć wie, że nie powinien tego robić potrzeba gliny, którą można użyć do naprawy budynków gospodarczych jest większa niż strach przed karą – stanowiska nie są dozorowane ani monitorowane w żaden sposób. Powstrzymanie tego procesu powinno być jednym z priorytetów Służby Starożytności Kurdystanu.
UGZAR 2013 PROJECT MANAGEMENT
UGZAR Project Team Responsibilities (2013)
