SEZON 2016

Okres trwania: 20 sierpnia - 21 października 2016
Rejon działania: prowincja Irbil (por. MAPA)
Przebadana powierzchnia: ok. 485 km2
Liczba znalezionych stanowisk: 71 stanowisk osadniczych, 6 jaskiń, 20 zabytków architektury i cmentarzy

Skład zespołu: prof. UAM dr hab. Rafał Koliński,  (IA UAM), mgr Xenia Kolińska (Fundacja "Present & Past"), dr hab. Dorota Ławecka, dr hab. Dariusz Szeląg (IA UW), mgr Joanna Mardas, Daria Sawicka (IA UAM), mgr Arthur Stefanski (Uniwersytet w Toronto), Karolina Do Huu (Uniwersytet Wrocławski), mgr Andrzej Leligdowicz, Dariusz Piasecki (fotograf), oraz Rebwar Calal Aziz i Karwan Abdelrachman Muhammad Amin (Dyrekcja Starożytności w Irbilu)

Celem sezonu było przebadanie żyznej równiny Daşt-ĩ Harĩr położonej na wschodnim brzegu Wielkiego Zabu, u stóp gór o tej samej nazwie. W średniowieczu równinę przecinał szlak handlowy prowadzący z Irbilu do Raũndũz i dalej w kierunku Jeziora Urmia, szlak, który używany był prawdopodobnie również w okresie nowoasyryjskim. Badania miały dodatkowo odpowiedzieć na pytanie czy dystrybucja stanowisk wzdłuż tego szlaku może świadczyć o jego wcześniejszym wykorzystaniu.

Tegoroczny sezon obejmował, podobnie jak poprzednie, rekonesans którego celem było weryfikowanie wstępnych identyfikacji położenia stanowisk archeologicznych, dokonanych na podstawie zdjęć satelitarnych i informacji z publikacji „Atlas of Archaeological Sites in Iraq” oraz zbieranie informacji geograficznych służących do aktualizacji mapy terenu. Odkryte w czasie rekonesansu stanowiska były sukcesywnie dokumentowane w trakcie całego sezonu.

Kolejnym działaniem, które realizowano przede wszystkim w pierwszej części sezonu było prowadzenie szczegółowych badań powierzchniowych w wybranych regionach koncesji tzw. transektów). Wprowadzenie tego elementu było rezultatem bardzo udanych transektów przeprowadzonych w zeszłym sezonie na terasach wzdłuż Wielkiego Zabu. W sumie intensywne badania powierzchniowe objęły 42 km2 terenu, w 13 strefach leżących wzdłuż koryta Wielkiego Zabu (4 strefy), w dolinach prowadzących w kierunku przełęczy Spĩlak (3 strefy), w północnej części równiny Harĩr (5 stref) i w jej południowej części (2 strefy).

PRZEBIEG SEZONU

Sezon rozpoczął się od dokumentowania najbardziej spektakularnego stanowiska w regionie, Gird-ĩ Tle (S 185), składającego się ze wysokiego wzgórza o średnicy ok. 80 m i wysokiego na 22 m, i położonego wokół niego dolnego miasta o powierzchni ponad 20 ha. Na podstawie źródeł pisanych z okresu asyryjskiego stanowisko zostało wstępnie zidentyfikowane jako miasto Hiptunu. Niestety, badania powierzchniowe nie potwierdziły tej interpretacji. Co prawda na stanowisku znaleziono pojedyncze przykłady ceramiki asyryjskiej, ale jest jej zbyt mało, żeby z pełnym przekonaniem stwierdzić, że stanowisko było ważnym ośrodkiem w okresie nowoasyryjskim. Natomiast, bez wątpienia pełniło taką rolę w okresie partyjskim i sasanidzkim, kiedy to dolne miasto osiągnęło swój maksymalny zasięg (ok. 30 ha). Z obecnością tego ośrodka wiąże się relief naskalny w Batas. Przedstawienie, pokazujące władcę okresu partyjskiego z II w n.e. wykuto na skalistym stoku gór Harĩr, w odległości ok. 1,5 km od stanowiska. Badania powierzchniowe w bezpośredniej bliskości Gird-ĩ Tle ujawniły obecność 5 innych stanowisk, wszystkich pochodzących z okresu partyjsko-sasanidzkiego, zatem współczesnych okresowi największego zasięgu Gird-ĩ Tle. W sumie badania w tym regionie objęły okres od 22 do 25 sierpnia.

Kolejne dwa tygodnie (27 sierpnia – 8 września) poświęcono przede wszystkim na prowadzenie transektów wzdłuż Wielkiego Zabu, oraz w północnej części równiny Harĩr. Badania wzdłuż Zabu przyniosły nieoczekiwany rezultat: w czterech przebadanych strefach znaleziono zaledwie 5 stanowisk pochodzących, tak jak te wokół Gird-ĩ Tle, z okresu partyjskiego i sasanidzkiego. Wbrew oczekiwaniom, okazało się, że brzeg rzeki został zasiedlony stosunkowo późno. Jedynym wyjątkiem jest stanowisko Gird-ĩ Makrdan (S 037), leżące niedaleko ujścia Çem-ê Koṟe do Zabu, gdzie w 2012 stwierdzono obecność osadnictwa prehistorycznego i z epoki brązu.

Nieco inny obraz przyniosły badania w dolinie Çem-ĩ Darbandok, tworzącej północny skraj żyznej równiny Harĩr gdzie znaleziono cztery stanowiska osadnicze. Trzy z nich należały do okresu partyjsko-sasanidzkiego (jak większość stanowisk znalezionych do tej pory), ale na S 212, prócz sasanidzkiej, znaleziono też ceramikę z początku okresu brązu i z jego najpóźniejszej fazy. Jednak najciekawszym znalezisko z omawianego stanowiska stanowi zespół zabytków krzemiennych, obejmujący 19 średniej wielkości rdzeni krzemiennych, szereg wiórów z tego samego, jasnoszarego surowca, oraz wiele mniej lub bardziej regularnych odłupków krzemienia. Wydaje się bardzo prawdopodobne, że na stanowisku istniały pracownie krzemieniarskie. Niestety, ich datowanie jest utrudnione poprzez powierzchniowy charakter znalezisk. Najbardziej prawdopodobne wydaje się datowanie na okres występowania najwcześniejszej ceramiki znalezionej na stanowisku, tj. początek wczesnego okresu epoki brązu (ok. 3000-2500 p.n.e.). Ale nie można wykluczyć, że pracownie funkcjonowały jeszcze w późnym brązie, albo że pochodzą z okresu, który nie jest reprezentowany przez znaleziska ceramiczne.

Islamskie święto ‘Aid el-Fatha spowodowało zawieszenie prac polowych między 10 a 17 września.

Między 17 a 29 września kontynuowano intensywne badania powierzchniowe na równinie Harĩr, zarówno w jej północnej, jak i południowej części. W części północnej, przebadano kolejne dwie doliny strumieni wpadających do głównego cieku regionu, Çem-ê Haraş. Dolina strumienia Batas, wzdłuż którego znaleziono pięć stanowisk w pierwszym tygodniu sezonu, okazała się być intensywnie zamieszkana również w dolnym biegu, gdzie znaleziono sześć dawnych osad. Podobnie jak we wcześniej badanej strefie, najliczniejsze były stanowiska z okresu partyjsko-sasanidzkiego, ale na dwóch (S 229 i S 237) znaleziono osadnictwo z początku epoki brązu, wskazujące na skolonizowanie tego terenu już ok. 3000 p.n.e.. Zaskakujący jest natomiast brak wcześniejszych osad.

Wcześniejsze osiedla (chalkolityczne) zidentyfikowano natomiast w południowej części równiny, na Gird-ĩ Qasmĩa (S191) i Gird-ĩ Şūm (S 207) odnotowanych w „Atlas of Archaeological Sites in Iraq”. Teren na południe od tego pierwszego i wokół tego drugiego stanowiska objęty został intensywnymi badaniami powierzchniowymi, które ujawniły obecność kolejnych osad. Tak jak w innych rejonach objętych transektami, dominowały stanowiska z okresu późnego: seleucydów (np. S 223), partyjskie i sasanidzkie, potwierdzając, że to właśnie na ten okres przypadał szczyt rozwoju osadnictwa na równinie Harĩr. To ustalenia ma ważne znaczenie historyczne, bowiem wielu badaczy starożytności identyfikuje ten region z krainą Habr(i)uri znaną z tekstów z okresu asyryjskiego. Niemal zupełny brak osadnictwa asyryjskiego na tym terenie każe wątpić w tę rekonstrukcję.

Bardzo interesujące okazało się inne stanowisko zarejestrowane w „Atlasie”, Dĩr-a Birūş (S 200), kwadratowa ruina o boku długości ok. 70 m., z okrągłymi wieżami w narożnikach. Stanowisko prawdopodobnie jest pozostałością chrześcijańskiego klasztoru, na co wskazuje nazwa (Dĩr – klasztor) oraz podobieństwa planu do klasztoru w Bazyan koło Slemani, badanego wykopaliskowo przez misję francusko-kurdyjską. Położenie ruin zgadza się z umiejscowieniem klasztoru założonego w 592 roku n.e. przez biskupa Bar Šabta zaproponowanym przez Jean Mauric Fiey’a w jego studium geografii historycznej chrześcijańskiego Iraku. Ponieważ znaleziona wokół ruin ceramika odpowiada datowaniem końcowi okresu sasanidzkiego i wczesnej epoce islamskiej (VI-VIII w n.e.) identyfikacja zadokumentowanych ruin z tą budowlą z wydaje się być bardzo prawdopodobna.

Między 1 a 11 października prowadzono już wyłącznie dokumentację wcześniej zidentyfikowanych stanowisk, jaskiń, budowli i innych obiektów dziedzictwa kulturowego. Wśród tych stanowisk cztery przyciągają uwagę wyjątkowością zespołów ceramicznych.

Xaraba Qadĩana (S 250) to stanowisko, którego historia sięga najstarszej kultury ceramicznej Mezopotamii, okresu Hassuna (620-5500 p.n.e.). Bogaty zespół ceramiki tego okresu, zarówno dekorowanej, jak i użytkowej zawdzięczamy faktowi, że stanowisko zostało przecięte przez drogę. Na powierzchni znaleziono też ceramikę chalkolityczną i hellenistyczną.

Stanowisko S 248, jako jedyne w tym roku, dało bogatą kolekcję ceramiki kultury Ubaid. Jest Bogactwo i różnorodność zespołu tej ceramiki sugeruje długi okres zamieszkania stanowiska, co wyróżnia je na tle do tej pory znalezionych osad z tego okresu. Podobnie jak w wypadku stanowiska S 253, najwcześniejsze warstwy przykryte są osadnictwem późnochalkolitycznym i sasanidzkim.

Na stanowisku Ban-ĩ Mūtkan (S 218) oprócz ceramiki Niniwa 5, sasanidzkiej i islamskiej znaleziono bogatą kolekcję ceramiki o rytej dekoracji i charakterystycznym profilowaniu wylewu, której nie potrafiliśmy przypisać do zdefiniowanych wcześniej tradycji ceramicznych. Prawdopodobnie chodzi tu o ceramikę lokalną, ale jej miejsce w sekwencji chronologicznej jest bardzo trudne do ustanie. Jedyna wskazówka to obecność domieszki mineralnej, która może sugerować datę na przełomie er. Nie sposób jednak pokusić się o dokładne ustalenie jej daty bez badań wykopaliskowych.

Podobny problem dotyczy grupy ceramiki stołowej, która nazwaliśmy Harĩr Purple Painted Ware. Jej przykłady znaleziono na kilkunastu stanowiskach (w tym na kilku stanowiskach badanych we wcześniejszych sezonach polowych), ale najobfitsza i najbardziej reprezentatywna kolekcja pochodzi ze stanowiska Kaūl (S 253). Na tym stanowisku (tak jak na większości tych gdzie znaleziono Harĩr Purple Painted Ware) wystąpiła również ceramika Niniwa 5, co może sugerować, że produkcja Harĩr Purple Painted Ware przypadała na początek epoki brązu (3000 – 2500 p.n.e.). Podobnie jak poprzednim wypadku, ta propozycja musi zostać zweryfikowana badaniami wykopaliskowymi.

PODSUMOWANIE SEZONU

Dwa miesiące prac w terenie przyniosły bardzo bogaty zestaw danych i informacji na temat historii osadnictwa na równinie Harĩr i w górskich dolinach na zachód i na południe od niej.

W trakcie sezonu zadokumentowano 71 stanowisk osadniczych, 20 zabytków architektury i cmentarzysk, oraz sześć jaskiń. To tylko część obiektów dziedzictwa kulturowego jakie zostały zidentyfikowane w trakcie sezonu. Na zadokumentowanie czeka 8 stanowisk osadniczych i 20 jaskiń. Duża liczba stanowisk odkrytych w trakcie transektów spowodowała, że nie udało się zadokumentować w całości materiału ceramicznego.

Dzięki badaniom terenowym, a przede wszystkim intensywnym badaniom powierzchniowym udało się rozpoznać i zrozumieć historię osadniczą równiny Harĩr. Rozwój osadnictwa na tym terenie przebiegał wyjątkowo mało dynamicznie. Okres neolitu i chalkolitu reprezentowane są przez pojedyncze osiedla, ulokowane na pograniczu równiny i wskazują na powolne jej kolonizowanie z terenów leżących na południe i zachód od niej. Dopiero na początku epoki brązu (kultura Niniwa 5) liczba stanowisk wyraźnie rośnie (do siedmiu); ich dystrybucja obejmuje po raz pierwszy całą równinę Harĩr. Od połowy III do końca II tys. p.n.e. występuje kolejny kryzys osadniczy, którego odbiciem jest spadek liczby stanowisk; te które istnieją są ponownie położone na pograniczu równiny Harĩr. Początek epoki żelaza przynosi powolny rozwój osadnictwa. Jednak jego szczyt przypada dopiero na okres sasanidki/wczesnoislamski. Inaczej niż w innych rejonach północnej Mezopotamii, nie obserwujemy wyraźnego wzrostu liczby stanowisk w okresie nowoasyryjskim. Co więcej, typowa dla tego okresu ceramika występuje w niewielkiej liczbie fragmentów, reprezentujących najczęściej misy. W tej sytuacji należy zadać sobie pytanie, czy nie trzeba powiązać z tym okresem lokalnej tradycji ceramicznej, np. dekorowanej rytymi wzorami geometrycznymi ceramiki znanej ze stanowiska S 218.

Nie udało się w jednoznaczny sposób potwierdzić funkcjonowania szlaku prowadzącego do przełęczy Spĩlak przed okresem asyryjskim. Jedyne świadectwo wskazujące na użytkowanie tego szlaku to obecność stanowiska Gird-ĩ Flon na krawędzi jednej z dolin prowadzących ku przełęczy. Jego wielkość (ok. 8 ha) i ograniczona dostępność terenów rolniczych w jego sąsiedztwie sugerują, że nie była to typowa osada rolnicza, ale raczej pełniła ona rolę etapu na szlaku funkcjonującym w okresie seleucydzkim, partyjskim i sasanidzkim.

W trakcie sezonu polowego planowanego na jesień 2017 roku, zadokumentowane zostaną pozostałe stanowiska zidentyfikowane w trakcie obecnego sezonu. Badania obejmą również górzysty teren wokół miast Şaqlaua i Salahaddin, oraz równinę na północnym brzegu okresowego strumienia Bastora Çaĩ. Przyszłoroczny sezon w Kurdystanie zakończy badania terenowe projektu.