SEZON 2015

Okres trwania: 1 sierpnia - 15 października 2015
Rejon działania: prowincja Duhok (por. MAPA)
Przebadana powierzchnia: ok. 295 km2
Liczba znalezionych stanowisk: 46 stanowisk osadniczych i 90 jaskiń

Skład zespołu: prof. UAM dr hab. Rafał Koliński,  (IP UAM), dr hab. Dorota Ławecka, dr hab. Dariusz Szeląg (IA UW), mgr Joanna Mardas, Filip Wałdoch (IP UAM), mgr Michalina Dzwoniarek-Konieczna (WGiNZ UAM), mgr Xenia Kolińska (Fundacja "Present & Past"), mgr Arthur Stefanski (Uniwersytet w Toronto), Karolina Do Huu (Uniwersytet Wrocławski), mgr Maciej Czarnecki, Jerzy Wierzbicki i Dariusz Piasecki (fotografowie), oraz Sarkaft Amr Taladżin i Atheel Abdalla Ibrahim (Office of Antiquities, Akre)

Celem sezonu polowego 2015 jest dokończenie prac na terenie guberni Duhok, przede wszystkim w południowej części terenu koncesji, tworzącej trójkąt wyznaczony doliną Wielkiego Zabu, szosą Eski Kelek – Bardaraş i krawędzią wyżyny Zilka Bardaraş.

PRZEBIEG SEZONU

Pierwsze dwa tygodnie (3 – 14 sierpnia) misja pracowała w okrojonym składzie 5 osób (RK, XK, JM, MDK i JW). Celem tych dwu tygodnie było uzupełnianie i prowadzenie dokumentacji obiektów architektonicznych zlokalizowanych w dolinach górskich Şaxi Akre, zidentyfikowanych w trakcie sezonu 2014. W ciągu 10 dni pracy wykonano pomiary teodolitem laserowym kościoła Mar Axxa w Şermen, klasztoru w Şuş, klasztoru Mar Audişio w Gunduk, cmentarza w Gunduk, kościoła w Xrdis, kościoła Najświętszej Marii Panny w Xerpe, katedry pw. Matki Boskiej Różańcowej i kościoła Mar Georgios w Akre, oraz klasztoru Mar Girgis w Qalati. Wykonana została dodatkowa dokumentacja fotograficzna i filmowa, pobrano także próbki materiałów budowlanych (kamienia i zaprawy), które zostaną przywiezione do Polski w celu wykonania analiz fizyko-chemicznych.

Od 15 sierpnia misja pracowała w pełnym składzie (Jerzego Wierzbickiego zastąpił stały fotograf misji, Dariusz Piasecki). W okresie od 15 do 28 sierpnia realizowane przede wszystkim dwa przedsięwzięcia: survey jaskiń znajdujących się na terenie koncesji, oraz poszukiwanie i rejestrację stanowisk archeologicznych położonych w jej południowej części. Jednocześnie mgr Michalina Dzwoniarek-Konieczna prowadziła badania geologiczne i geomorfologiczne na terenie koncesji.

Ta ostatnia aktywność przyniosą niespodziewane odkrycie: w profilu jednej z kilkumetrowej głębokości jam służących drążeniu studni głębinowych znalezione zostało stanowisko archeologiczne przykryte grubą warstwą aluwialną, którego obecności nie sygnalizowały żadne znaleziska na powierzchni. Jego obecność i data (okres nowo-asyryjski) sugerują, że na badanym terenie zachodziły nie tylko procesy erozyjne ale i sedymentacyjne.

Innym interesującym stanowiskiem okazało się Girdi Xazine (S141). Stanowisko położone na szczycie wzgórza w pustynnym paśmie Şaxi Zilka Bardaraş, zamieszkane było wyłącznie w okresie mitannijskim (poł. II tys. p.n.e.). Wykopy rabunkowe, których obecność stwierdzono na stanowisku, pokazują, że mimo eksponowanego położenia, na jego terenie nadal obecna jest warstwa kulturowa o miąższości przynajmniej 2 metrów, za zachowanymi kamiennymi fundamentami budowli. Bez badań wykopaliskowych nie sposób stwierdzić jaki był cel założenia osady w tak izolowanym miejscu.

Pierwsze dwa tygodnie dokumentowania jaskiń objęły 19 obiektów zlokalizowanych między zachodnią granicą terenu koncesji a miastem Akre włącznie. Już po tak krótkim okresie okazało się, że liczba obiektów podlegających inwentaryzacji znacznie przekracza szacowaną ich liczbę, ustaloną na podstawie wzmianek w literaturze. Okazało się też, że większość jaskiń jest wykorzystywane przez pasterzy jako schronienia dla stad owiec i bydła. W związku z tym że obserwacja warstw kulturowych w jaskiniach nie była możliwa, jedyne, skąpe znaleziska pochodzą ze stoku poniżej wejścia do jaskini i w większości wypadków były bliskie współczesności.

Kolejne dwa tygodnie prac (29 sierpnia - 10 września) przyniosły bardzo interesujące odkrycia.

Pierwsze z nich to identyfikacja i dokumentacja stanowiska S146. Położone na wysokim na 75 m klifie na zachodnim brzegu Wielkiego Zabu stanowisko reprezentowało południowomezopotamską  odmianę kultury Uruk. Jest to jedyne tego typu stanowisko na zachodnim brzegu rzeki, co więcej, tworzy ono parę z położonym na wschodnim brzegu stanowiskiem S002, zadokumentowanym w 2012 roku. Bez wątpienia, oba funkcjonowały razem, być może S002 było osadą, natomiast S146 posterunkiem obserwacyjnym, kontrolującym dolinę Zabu. Przy okazji okazało się, że stanowisko S002 właściwie nie istnieje. Na jego terenie w 2013 roku rozpoczęto eksplorację złóż żwiru. Wykopy sięgające do 10 poniżej powierzchni terenu zniszczyły całkowicie niemal 90% stanowiska. W czasie wyjazdu interwencyjnego w dniu 1 września udało się zebrać dodatkowy materiał ceramiczny z hałd wokół wyrobiska, a także wyjąć dwie kompletne misy typu Bewelled Rim Bowl z profilu przecinającego zachowaną część stanowiska.

Nowym, bardzo obiecującym działaniem, były podjęte od 6 września transekty na wysokiej, II terasie na zachodnim brzegu Zabu, miedzy miejscowościami Dalare i Xancirok Nue.  Na odcinku 10 km doliny, która przebadano tyralierą, które pokryła pas o szerokości ok. 200 m. w głąb terasy znaleziono 17 nie znanych wcześniej stanowiska osadniczych (wcześniejsze wywiady pozwoliły zarejestrować wyłącznie dwa stanowiska).

Trwała inwentaryzacja jaskiń w dolinach położonych na wschód od Akre. Ta część pasma górskiego okazała się być bardzo podatna na procesy tworzenia jaskiń – w każdej z dolin zarejestrowano między 7 a 14 obiektów tego rodzaju. W sumie w ciągu dwóch tygodni do listy zainwentaryzowanych jaskiń dodano 30 obiektów.

Okres od 12 do 24 września poświecono na dokumentację stanowisk zidentyfikowanych w trakcie transektu Dalare – Xancirok. Jednocześnie przeprowadzono kolejny transekt w dolinie Çeme Girdapan, strumienia spływającego z równiny Zilka Bardaras w stronę rzeki Khazir. Na odcinku 5 km doliny, położonym na południe od wsi Goma Zard zidentyfikowano 6 stanowisk nieznanych stanowisk osadniczych, co sugeruje, że suchy dziś potok Çeme Girdapan w starożytności wypełniony był wodą. W sumie, z czterema stanowiskami znanymi wcześniej (S141, S145, S178 i położonym częściowo poza granicą koncesji S142), daję one obraz nieprzerwanego zasiedlenia tej doliny przez okres 5 tysięcy lat.

Inwentaryzacja jaskiń postępowała. Największe ich nagromadzenie, w dolinach otwierających się na miejscowość Cuna, liczyło aż 21 obiektów! Kolejne 23 zadokumentowane jaskinie przyniosły wreszcie długo oczekiwane znaleziska: chalkolitycznej ceramiki z jaskini nr S066, srebrnej partyjskiej monety (drachma Osroesa/Khusro II, 190 n.e.) z jaskini S069, czy stosunkowo bogatej kolekcji materiału litycznego znalezionej wokół wejścia do jaskini S048.

Ostatnie dwa tygodnie badań terenowych (26 września – 8 października) misja poświęciła na kolejne transekty w dolinie Zabu, w okolicach miejscowości Xaruk i Kele. Znalezione w ich trakcie stanowiska (odpowiednio trzy i dwa) były od razu dokumentowane.
Intensywnie poszukiwano kolejnych jaskiń, we wschodniej części Saxi Akre. Ich liczba w tej części pasma górskiego była na szczęście niższa niż w jego centralnej części, ale i tak do końca sezonu liczba zadokumentowanych obiektów osiągnęła 91. Tak jak w zachodniej części badane regionu, jedynie sporadycznie w sąsiedztwie jaskiń znajdowano materiały archeologiczne.

Ostatnie dni sezonu upłynęły pod znakiem dokumentowania zabytków architektury. Osobną, dotąd nie dokumentowaną grupę stanowią młyny wodne wykorzystujące wodę deszczową spływająca z pól (tzw. grist mills). Tego typu konstrukcje znane są z terenu Iranu od epoki sasanidzkiej (II-VII w. n.e.). Dokumentowane obiekty nie są tak starożytne; w wypadku niektórych mieszkańcy poszczególnych wiosek pamiętali, że pojedyncze obiekty tego typu były w użyciu jeszcze w latach 70tych ubiegłego stulecia.

PODSUMOWANIE

Sezon 2015 był ostatnim sezonem badań terenowych w części koncesji leżącej na terenie guberni Duhok. Stąd przez cały sezon prace misji planowane były z ten sposób by uzupełnić i zamknąć dokumentację polową stanowisk archeologicznych, znalezisk z nich pochodzących oraz obiektów architektonicznych. W ramach tej działalności został wreszcie zadokumentowany materiał lityczny pochodzący ze stanowisk rejestrowanych w latach 2012-2015, jak i z jaskiń badanych w sezonie 2015. W sumie, na terenie guberni Duhok zidentyfikowano 147 stanowisk osadniczych, 40 obiektów architektonicznych, oraz 91 jaskiń i schronów skalnych.

W przyszłym roku planowane są badania na terenie guberni Irbil, przede wszystkim na terenie Dasht-i Xarir, żyznej równiny leżącej wzdłuż południowych zboczy pasma górskiego o tej samej nazwie.