LOTNICZY SKANING LASEROWY (ALS )

Projekt został przewidziany dla obszarów AZP różniących się stopniem zalesienia (AZP 18-24: ok. 60% zalesionej powierzchni; AZP 18-25: ok. 65%; AZP 18-26: ok. 35%; AZP 19-24: ok. 30%; AZP 19-25: ok. 25%). Ze względu na duże zalesienie terenu, wymagał on zastosowania nowoczesnych i zarazem efektywnych metod identyfikacji zasobów archeologicznych, w celu zweryfikowania oraz zadokumentowania dziedzictwa archeologicznego znajdującego się właśnie na terenach zalesionych.

Realizacja tej części zadania obejmowała na wstępie pozyskanie, a następnie przetworzenie danych z lotniczego skanowanie laserowego w oparciu o dane ISOK. Następny etap polegał na obróbce i przetworzeniu danych. W jej zakres wchodziły 3 główne aspekty: (a) przygotowanie danych przestrzennych pochodzących z danych ALS i danych pochodnych NMT do pracy w terenie w środowisku GIS w zróżnicowanym zakresie; (b) reklasyfikacja chmury punktów w standardzie danych ISOK oraz dostosowanie ich do potrzeb archeologicznych; oraz (c) wykonanie zróżnicowanych analiz przestrzennych w oparciu o dane ALS (chmura punktów) z projektu ISOK.

Dzięki przetworzeniu chmury punktów - ponownej reklasyfikacji danych LIDAR, możliwe było wygenerowanie lepszego (dokładniejszego modelu), a tym samym dokładniejsza i wieloaspektowa detekcja potencjalnych obiektów dziedzictwa archeologicznego na terenach pokrytych roślinnością, w tym w lasach.

Zebrane pomiary posłużyły do opracowania i stworzenia Numerycznego Modelu Terenu (NMT), na bazie którego możliwa była szczegółowa analiza obiektów zabytkowych, oparta o określone przetworzenia - zastosowanie określonych filtrów morfologicznych. Umożliwiło to wskazanie potencjalnych obiektów archeologicznych, o własnej formie krajobrazowej, np. pozostałości cmentarzysk, obiektów militarnych czy osadniczych.
Kolejnym punktem tego etapu badań było rozpoznanie terenowe, wizytacja i weryfikacja wskazanych do weryfikacji stanowisk i obiektów archeologicznych. Miała ona za zadanie ocenę charakteru nowo odkrytych stanowisk oraz precyzyjną lokalizację w terenie z wykorzystaniem odbiornika GPS oraz dokumentację fotograficzną pozytywnie zidentyfikowanych obiektów archeologicznych.

W wyniku przeprowadzonych w 2014 r. badań pozytywnie zweryfikowano szereg znanych stanowisk archeologicznych oraz rozpoznano kilkanaście nowych, nieznanych dotąd stanowisk, znajdujących się na obszarach leśnych, m. in. wczesnośredniowieczne kurhany, kamienne konstrukcje megalityczne oraz inne obiekty z konstrukcjami kamiennymi. Pozytywnym rezultatem podjętych prac było także rozpoznanie i zinwentaryzowanie szeregu nowożytnych stanowisk, w tym pozostałości stanowisk strzelniczych oraz okopów z czasów II wojny światowej.

ANALIZA ZOBRAZOWAŃ SATELITARNYCH

Kolejne z zadań dotyczyło pozyskania oraz analizy zobrazowań satelitarnych. Zostało ono podzielone na dwa etapy: (a) kwerenda, zakup oraz przetworzenia zobrazowań, oraz (b) ich analiza i interpretacja.

Pierwszy etap polegał na kwerendzie archiwalnej zasobów obrazów satelitarnych i analizie dostępnych wysokorozdzielczych zobrazowań satelitarnych. Następnie dla wybranych obszarów zostały zakupione wysokorozdzielcze zobrazowania satelitarne z satelity Plejades.

Zobrazowania z tego satelity charakteryzuje wysoka rozdzielczość przestrzenna oraz rozdzielczość radiometryczna, umożliwiająca wykrycie potencjalnych obiektów z pułapu satelitarnego. Kolejnym elementem była ich obróbka. W tym celu przeprowadzono analizę dokładności produktów obrazowych z systemu Plejades dla wybranych obszarów badawczych. Następnie zobrazowania zostały przetworzone do postaci ortoobrazów.

Na podstawie pozyskanych, przetworzonych i opracowanych zobrazowań satelitarnych przeprowadzono rozpoznanie i wskazanie potencjalnych obiektów archeologicznych. Dokonano również uzupełniającej weryfikacji znanych stanowisk archeologicznych, w oparciu o przetworzone zobrazowania satelitarne. Jednym z zadań była analiza przetworzeń cyfrowych obrazów satelitarnych Plejades pod kątem uwypuklenia potencjału interpretacyjnego dla potrzeb badań zasobów dziedzictwa kulturowego. W jej wyniku ujawniono, że na zarejestrowanych dla analizowanego obszaru obrazach satelitarnych uwidacznia się szereg kontrastów w obrazie pojedynczych pól uprawnych, które mogą świadczyć o występowaniu potencjalnych pozostałości obiektów antropogenicznych, znajdujących się obecnie pod powierzchnią ziemi.

REKONESANS LOTNICZY (I ETAP)

Zadanie to obejmowało wykonanie zdjęć lotniczych dla wybranych obszarów i obiektów, które zostały wskazane na podstawie zobrazowań satelitarnych, danych ISOK, analizy archiwalnych zdjęć lotniczych oraz analizy danych AZP.

Wykonanie zdjęć lotniczych poprzedziła kwerenda archiwalna zdjęć lotniczych, znajdujących się w zasobach Instytutu Prahistorii UAM, a następnie ich inwentaryzacja.

Następnym elementem tego zadania było opracowanie georeferencji zdjęć lotniczych, określenie tras lotów (które były rejestrowane). Rekonesans lotniczy został wykonany w lipcu, tj. w okresie optymalnym dla roślinnych indykatorów identyfikujących obiekty archeologiczne. Po dokonanej prospekcji lotniczej nastąpił etap opracowania zdjęć lotniczych i uzyskanych wyników prospekcji. Obejmowało ono identyfikację zarejestrowanych obiektów, sporządzenie danych georeferencyjnych w GIS, wybór zdjęć do rektyfikacji i ich interpretacji, interpretacja zdjęć lotniczych, naniesienie informacji ze zdjęć lotniczych na plany stanowisk archeologicznych.

Celem rekonesansu było wykonanie dokumentacji fotolotniczej stanowisk archeologicznych i, w miarę możliwości, identyfikacja wyróżników roślinnych pozwalających na rozpoznanie stanu zachowania i struktury przestrzennej tych stanowisk. W trakcie tego lotu wykonano 313 zdjęć.

Wyróżniki roślinne manifestują się bardzo słabo. Zaskakujące jest, że wszystkie prawdopodobne wyróżniki roślinne zarejestrowane zostały w miejscach, gdzie nie były wcześniej znane stanowiska archeologiczne. Natomiast tam, gdzie w trakcie pierwszego przejścia zaznaczono stanowiska archeologiczne nic się nie ujawniało.

W trakcie rekonesansu lotniczego zarejestrowano również elementy krajobrazów, które zwyczajowo nie są przedmiotem zainteresowania archeologów, mimo że są materialną pozostałością przeszłych działań ludzkich. Należą do nich wsie o zachowanym średniowiecznym planie oraz układy pól (m.in. Kurowo, Ubierze, Cybulino).

Tegoroczny rekonesans lotniczy i jego wyniki trudno uznać za spektakularne. W kontekście liczby stanowisk archeologicznych rejestrowanych w trakcie badań powierzchniowych, możliwości ich obserwacji z powietrza nie były duże. W roku 2014 żadne z warunków (warunki geomorfologiczno- glebowe oraz gatunki roślin) nie sprzyjały ujawnieniu się wyraźnych wyróżników roślinnych, co nie oznacza, że nie pojawią się w kolejnym roku.

Wyniki rekonesansu lotniczego nie pozwoliły na zidentyfikowanie na ich podstawie stanowisk archeologicznych, jak również na wskazanie na ich podstawie stanowisk do weryfikacji terenowej. W takim zakresie właśnie jest planowany rekonesans lotniczy, mając na celu weryfikację zobrazowań satelitarnych, których weryfikacja w tym roku ze względu na niesprzyjające warunki nie była możliwa.

POWIERZCHNIOWE BADANIA WERYFIKACYJNE (I ETAP)

Weryfikacyjna prospekcja powierzchniowa zarówno nowo odkrytych stanowisk archeologicznych, jak również znanych z wcześniejszych badań w ramach AZP, przeprowadzona została w ramach 5 arkuszy, w różnym wymiarze przestrzennym. W wyborze stanowisk, obszarów oraz stref w ich obrębie do dalszych, bardziej szczegółowych badań, zadecydowały informacje i dane z wcześniejszych badań: wyniki przeprowadzonej kwerendy archiwalnej oraz dostępnych zasobów danych, jak również rezultaty uzyskane z analizy Numerycznego Modelu Terenu, opracowanego na podstawie danych z LIDARu (ISOK).

Powierzchniowa weryfikacja miała miejsce głównie na obszarze zalesionym (dane z LiDARu), jak również w ograniczonym zakresie w terenie otwartym (dane pozyskane głównie z analizy zasobów AZP, jak również przetworzeń zobrazowań satelitarnych). Weryfikacja terenowa skupiła się przede wszystkim na dokładnym zlokalizowaniu stanowisk w terenie z wykorzystaniem odbiornika GPS, przejściu wyznaczonego w istniejącej karcie obszaru oraz pozyskaniu materiału ruchomego, oraz dokumentację fotograficzną stanowisk archeologicznych.

Stanowiska poddane weryfikacji powierzchniowej zlokalizowane były na terenach produkcji rolniczej (w czasie prospekcji część pól była niezaorana) lub stanowiła ugory. W trakcie prac prospekcyjnych poza jednym przypadkiem, nie zarejestrowano na powierzchni materiału ruchomego ani innych śladów potwierdzających obecność ww. stanowisk archeologicznych. W przypadku stanowisk zlokalizowanych w lasach również nie udało się zidentyfikować ruchomych materiałów zabytkowych.

W wyniku weryfikacyjnych badań powierzchniowych w terenie zweryfikowano 40 stanowisk z danych AZP o zróżnicowanej chronologii i funkcji. Natomiast w ramach weryfikacji terenowej potencjalnych stanowisk w oparciu o analizy uzyskane w ramach analiz wyników lotniczego skaningu lotniczego w oparciu o dane ISOK, do prospekcji terenowej wytypowane zostało 45 punktów, z których pozytywnie jako stanowiska archeologiczne zweryfikowano 16.

Wśród nich do najbardziej spektakularnych należą pola kurhanowe, cmentarzyska kurhanowe, relikty dróg i obiekty nowożytne (m.in. okopy oraz stanowisko ogniowe broni ciężkiej, relikty zabudowy poniemieckiej sprzed 1945 r.).

BADANIA GEOFIZYCZNE WYBRANYCH STANOWISK ARCHEOLOGICZNYCH

Stanowiska przeznaczone do badań geofizycznych zostały wyznaczone w oparciu o istniejące już dane zebrane podczas analizy kart AZP, dane pozyskane w wyniku przetworzeń w ramach danych ISOK, a także weryfikujące je badania powierzchniowe. Na podstawie przeprowadzonych analiz wytypowano do badań dwa istotne poznawczo stanowiska:

(1) Kurowo (stan. 1/ AZP 1824/ - 1 grodzisko z VIII-X wieku, na którym w latach 60. przeprowadzono niewielkie badania sondażowe, oraz

(2) niebadane dotychczas grodzisko stożkowate w Bobrowie (stan. 1/ AZP 1824/2), wraz z przylegającą do niego osadą nowożytną Bobrowo.

Wybrane miejsca zostały poddane weryfikacji terenowej poprzez przeprowadzenie badań nieinwazyjnych z zastosowaniem metod geofizycznych. Celem badań było rozpoznanie niewidocznych na powierzchni pozostałości obiektów archeologicznych wraz z bezpośrednim otoczeniem przy użyciu aparatury do badań geofizycznych. W celu weryfikacji stanowiska archeologicznego pod kątem niewidocznych na powierzchni obiektów wykonana została prospekcja geofizyczna magnetometrem cezowym z użyciem systemu lokalizacji GPS RTK. Metoda umożliwiła przebadanie stosunkowo dużego obszaru stanowisk w stosunkowo krótkim czasie, przy zachowaniu maksymalnej rozdzielczości i dokładności pomiaru. Do badań użyto magnetometru cezowego podłączonego do dwuodbiornikowego zestawu GPS RTK. Takie rozwiązanie pozwoliło na pomiar pola magnetycznego z równoległą, jednoczesną rejestracją wysokości terenu badań. Prace pomiarowe zrealizowane zostaną jednokierunkowo na całym zakładanym obszarze w siatce profili rozmieszczonych w odstępach jednometrowych na kierunku północ - południe, z rozmieszczeniem profili co jeden metr.

W przypadku grodziska w Kurowie, stan. 1, wykonane zostały pomiary w zakresie ograniczonym powierzchniowo ze względu na gęsta szatę roślinną. Przebadano dostępną, północno-zachodnią, cześć obiektu starając się uzyskać informacje o granicy i stanie zachowania wału grodziska oraz fragmentu majdanu. Z uzyskanych wyników można określić zasięg majdanu na przebadanym fragmencie grodziska. Na terenie majdanu zarejestrowano anomalię o wymiarach ok 6 x 8m, która wskazuje na obecność warstwy spalenizny.

Natomiast w przypadku grodziska i osady w Bobrowie, stan. 1, celem prospekcji wyznaczonej na terenie nieistniejącej już dziś osady było rozpoznanie kontekstu wzgórza klasyfikowanego jako grodzisko późnośredniowieczne. W wyniku przeprowadzenia prospekcji magnetycznej stwierdzono granice zabudowy osady Bobrowo, główną oś komunikacyjną ulica (wschód-zachód), jak również pozostałości zabudowy z towarzyszącą siecią urządzeń podziemnych, a także liczne miejsca wewnątrz osady, mające charakter przestrzeni wolnej od zabudowy. Natomiast w wyniku prospekcji przeprowadzonej na szczycie kulminacji, interpretowanej jako grodzisko późnośredniowieczne zarejestrowano koncentrację anomalii w północnowschodniej częścibadanego obszaru (20x20m). Wzgórze wydaje się być przekształcone w okresie nowożytnym na co wskazują ubytki po stronie zachodniej i południowej. W części północnej i wschodniej zarejestrowano anomalie, które mogą świadczyć o zachowanej konstrukcji zabudowy w narożniku północnowschodnim.

STWORZENIE CYFROWEJ BAZY DANYCH GIS

W trakcie trwania projektu została opracowana i stworzona cyfrowa baza danych, wykonana w standardach Systemów Informacji Przestrzennej (GIS). Jej celem jest gromadzenie i integracja pozyskanych danych dotyczących zasobów dziedzictwa archeologicznego w rejonie Bobolic oraz ich analiza. Pozwala ona na precyzyjne zarządzanie zbiorem znajdujących się w niej informacji oraz ułatwia wielopłaszczyznową interpretację zebranych wyników. Wszystkie wspomniane wyżej dane powiązane zostały z państwowym systemem odniesień przestrzennych. Różnorodność formatu danych i stopnia ich przetworzenia w istotny sposób utrudnia efektywną analizę i interpretację. Stąd zaprojektowana baza danych ma za zadanie zgromadzenie różnych danych w jednorodnym formacie i o podobnym stopniu przetworzenia.

Cechą wspólną realizowanych w projekcie metod prospekcyjnych jest ich manifestacja przestrzenna, dlatego też w realizacji tego zadania przyjęto, że najbardziej istotną cechą bazy danych jest możliwość zapisu, przechowywania i przetwarzania danych przestrzennych. Możliwości takie daje program Quantum GIS z rozszerzeniem QAZP2.

Po opracowaniu struktury i stworzeniu bazy dany, podjęto prace związane z wypełnianiem struktury przestrzennej bazy danych, mające na celu włączenie w powstałą bazę informacji dotyczących pozyskanych danych archiwalnych AZP i przeprowadzonych dotychczas badań, w wyniku lotniczego skanowania laserowego, analizy zobrazowań satelitarnych, prospekcji lotniczej (I etap), weryfikacyjnej prospekcji terenowej (I etap). Prace te zostały rozłożone na kilka etapów, w zależności od realizacji kolejnych zadań w ramach projektu i napływu nowych danych z przeprowadzonych badań terenowych.

Sezon 2015

REKONESANS LOTNICZY (ETAP II)

Drugi etap rekonesansu lotniczego miał na celu powtórzenie nalotów na wybrane obszary i obiekty. Etap ten, podobnie jak zrealizowany w roku ubiegłym, obejmował inwentaryzację zdjęć lotniczych, opracowanie georeferencji zdjęć, wyznaczenie tras lotów oraz opracowanie wyników rekonesansu lotniczego, interpretację zdjęć lotniczych oraz przeniesienie informacji ze zdjęć lotniczych na mapę.

W roku 2015 na wybranych obszarach przeprowadzono jeden lot rekonesansowy. W trakcie tego lotu wykonano 101 zdjęć. Rekonesans lotniczy i jego wyniki ponownie nie mogą zostać potraktowane jako spektakularne. W kontekście liczby stanowisk archeologicznych rejestrowanych w trakcie badań powierzchniowych, możliwości ich obserwacji z powietrza nie były duże. Wyróżniki roślinne manifestowały się dość słabo. Można się tylko domyślać, że mogą reprezentować obecność rozproszonych jam. Podobnie jak w ubiegłym roku zarejestrowane wyróżniki roślinne zarejestrowane zostały w miejscach, gdzie nie były wcześniej znane stanowiska archeologiczne. Tylko w jednym przypadku udało się zidentyfikować wyróżniki roślinne w bezpośrednim sąsiedztwie znanego stanowiska archeologicznego (Kłanino, gm. Bobolice).

Charakter wyróżników roślinnych zarejestrowanych w okolicy Bobolic nie pozwala też na jednoznaczne interpretacje wyników badań. Wyróżniki najbardziej wyraziste są w rejonie Kłanina, gdzie w trzech skupiskach dostrzec można pozostałości (zapewne) ziemianek oraz innych konstrukcji (jamy po słupach?). W tym wypadku można zapewne mówić o śladach osady lub nawet kilku osad.

W trakcie rekonesansu lotniczego zarejestrowano również elementy krajobrazów, nie będące przedmiotem zainteresowania archeologów, mimo że są materialną pozostałością po przeszłych działań ludzkich. Należą do nich wsie o zachowanym, prawdopodobnie średniowiecznym planie (Drzewiany) oraz układy pól (Nowy Żelibórz).

Wynik rekonesansu w 2015 r. można potraktować prawie jako negatywny. Z perspektywy archeologii lotniczej taki wynik nie jest wcale zaskakujący. Cały splot czynników ma wpływ na możliwość dostrzeżenia obiektów. Jednym z głównych jest stres wilgotnościowy, istotną rolę odgrywają też warunki geomorfologiczno-glebowe oraz gatunki roślin uprawiane przez rolników i ogólnie poziom kultury rolnej - w roku 2015 żadne z tych warunków nie sprzyjały ujawnieniu się wyraźnych wyróżników roślinnych, co nie oznacza, że nie pojawią się w przyszłości.

BADANIA GEOFIZYCZNE WYBRANYCH STANOWISK ARCHEOLOGICZNYCH (ETAP II)

Do weryfikacji geofizycznej w 2015 r. zostały wytypowane cztery obszary o łącznej powierzchni dwóch hektarów:

(1) Górawino stan. 1 - AZP 18-25/38;
(2) Więcemierz stan. 2 - AZP 19-25/88;
(3) stanowisko na terenie pasieki w lesie Buszynko ok. 0.5 km na płd-wsch. od ......Więcmierz 2 (stanowisko nowoodkryte);
(4) Bobolice stan. 2 - AZP 19-24/25.

Podobnie jak w roku ubiegłym, dla wytypowanych do badań stanowisk wykonana została prospekcja geofizyczna magnetometrem cezowym z użyciem systemu lokalizacji GPS RTK.

(1) Prospekcja przeprowadzona na grodzisku w Górawinie pokryła niemal całą powierzchnię stanowiska. Po przeprowadzeniu prospekcji magnetycznej możliwe było oszacowanie na ok. 3100 m2 pola powierzchni majdanu. Analiza rezultatów prospekcji w tym przypadku nie wskazała na fakt spalonych konstrukcji obronnych wału grodziska. Co do wyniesionego obszaru ponad współczesny poziom majdanu, istnieje podobne przypuszczenie co do jakości i wykonania ewentualnych konstrukcji, jak w przypadku linii wałów, tzn. rejon widoczny jest jako lokalne podniesienie/zmiana wartości wektora całkowitego natężenia pola magnetycznego, jednak nie w takim stopniu aby sugerować obecność konstrukcji spalonych lub z dużą ilością domieszki związków żelaza. Te obserwacje prowadzą do konkluzji, że grodzisko w Górawinie prawdopodobnie nigdy nie zostało spalone, albo stopień zniszczenia pożarem był stosunkowo niewielki.

(2) W przypadku stanowiska określanego jako Więcmierz stan. 2 zauważono trzy wyraźne formy kojarzone z dawną aktywnością człowieka. Niestety funkcja tych obiektów nie jest znana, a kształt i rozmiar mogą jedynie wskazywać na możliwe funkcje sepulkralne lub osadnicze. Badania na tym stanowisku zrealizowano w dwóch rejonach. Na części oznaczonej jako obszar 1, o wymiarach 35m x 20m, na powierzchni można było wyróżnić dwa nasypy - pierwszy większy o wymiarach: 16m x 10,5m i drugi znacznie mniejszy, zbliżony w zarysie do okręgu o średnicy ok. 8 metrów. Badania magnetyczne potwierdziły zasięg obydwu form, zwłaszcza większego obiektu, przebadanego w całości, dodając jednocześnie informacje wskazujące miejsca dodatkowych źródeł anomalii magnetycznych nieco na północ (około 5 metrów), od większej konstrukcji.

(3) Rozpoznanie na terenie Nadleśnictwa Łanki zespołu 9. form terenowych, analogicznych do opisanego wyżej stanowiska Więcmierz stan. 2, było powodem przeprowadzenia prospekcji magnetycznej, w celu uzyskania dodatkowych informacji o tych obiektach, dotyczących ich konstrukcji, stanu zachowania jak również ocenić kontekst występowania ewentualnych dodatkowych obiektów w bliskiej okolicy nasypów. Ważną uzyskaną informacją wydaje się być fakt, że tylko część z tych kopców zawierała materiał powodujący anomalie magnetyczne. Połowa obiektów jest zatem czytelna na mapie magnetycznej, w przypadku reszty występuje znikoma ilość lub nawet brak materiału powodującego zmiany w naturalnym polu magnetycznym. Dodatkową informacją płynącą z przeprowadzonej prospekcji jest wydzielenie stosunkowo dużej liczby pojedynczych zmian na północ i na wschód od wyraźnie zarysowanej w terenie linii kopców - które wydają się tworzyć szerszy kontekst np. osadniczy tego miejsca.

(4) Celem przeprowadzenia na terenie grodziska w Bobolicach było zweryfikowanie tego miejsca pod kątem występowania cech mogących wskazywać na istnienie tam reliktów grodziska. Przebadanie większej części wzgórza nie dostarczyło jednak argumentów przemawiających za lokalizacją grodziska na tym terenie. Na podstawie wyników prospekcji magnetycznej nie jest możliwe wydzielenie zarysu wału otaczającego to założenie tym samym nie ma przesłanek ku temu, aby sklasyfikować to miejsce jako refugium lub osadę obronną. Występowanie kilku pojedynczych, rozmieszczonych nieregularnie zmian w sąsiedztwie zbudowanej sieci trakcyjnej może tutaj raczej sugerować przypadkowy charakter.

POWIERZCHNIOWE BADANIA WERYFIKACYJNE (ETAP  II)

Powtórna powierzchniowa weryfikacja terenu miała na celu sprawdzenie i uzupełnienie informacji na temat rozpoznanych stanowisk archeologicznych, a także potencjalne odkrycie nowych stanowisk. Zasadniczy zbiór obiektów weryfikowanych terenowo stanowiły obiekty wskazane na podstawie analizy różnorodnych danych, związanych z zastosowaniem technik nieinwazyjnych. Nieinwazyjna prospekcja terenowa, mająca swe podstawowe ograniczenia (m.in. brak możliwości wgłębnej penetracji obiektów), opierała się przede wszystkim na obserwacji lokalnej poszczególnych obszarów oraz obiektów o własnej formie krajobrazowej (mikrorzeźbie) i ich otoczenia, a także obserwacji i analizie zalegających na powierzchni terenu zabytków ruchomych, czy sporadycznie odsłoniętych jednostkach stratyfikacji. Dodatkowo, w szczególności na terenach zalesionych, prowadzono obserwację roślinności, którą w wielu sytuacjach można było włączyć do analizy i rozpoznawania obiektów zabytkowych oraz ich kontekstu. Obserwacja ta miała również dodatkowy wymiar, mianowicie służyła zanalizowaniu sytuacji, w których współistnieją ze sobą dobra kultury i środowiska - zabytki i przyroda. Rozpoznaniu poddano punkty wyznaczone na podstawie fotografii lotniczych oraz analiz wysokorozdzielczych zobrazowań satelitarnych. Dane teledetekcyjne umożliwiały częściową analizę obszaru badań, które objęły głównie pola, łąki i nieużytki rolne. W trakcie prac sprawdzono ponad 100 wyznaczonych wcześniej punktów, uznawanych za potencjalne obiekty i/lub stanowiska archeologiczne, głównie o charakterze osadniczym. Wyznaczoną listę obiektów, a przynajmniej jej część, należy traktować jako zalecenie do dalszej weryfikacji i obserwacji.

W grupie potencjalnych obiektów znajdujących się na terenach otwartych, znalazły się również te, wskazane na podstawie zdjęć lotniczych oraz danych ALS-ISOK - tzw. rejestracji intensywności odbicia wiązki lasera. Niestety większość z weryfikowanych obiektów nie uzyskała pozytywnego wyniku w terenie. Kolejną grupą potencjalnych obiektów, były te, wskazane na podstawie danych wysokościowych ALS-ISOK i ich przetworzeń.

Łącznie w 2015 r. poddano weryfikacji ok. 100 obiektów, znajdujących się głównie na ternach leśnych. Podczas badań powierzchniowych pozytywnie weryfikujących obiekty zabytkowe, dokonano analizy stanu ich zachowania oraz zniszczeń. Niestety stwierdzono, że część z tych obiektów charakteryzują zniszczenia związane z działalnością zwierząt ryjących, inne z kolei porośnięte są gęstą roślinnością, a także drzewami, których systemy korzeniowe doprowadzają do trwałych, nieusuwalnych zniszczeń.

Pozytywną weryfikację uzyskało ok. 90 obiektów, często zgrupowanych w większe skupiska, co spowodowało traktowanie ich jako powiązaną grupę, dla której sporządzono pojedyncze karty KEZA. Obiekty przede wszystkim zlokalizowane były na terenach leśnych, jedynie nieliczne pozytywnie weryfikowano na ternach rolniczych. Wyróżniono dwie zasadnicze grupy obiektów antropogenicznych: archeologiczne oraz historyczne (związane z poniemiecka zabudową, infrastrukturą itd.).

W trakcie prac dokonano odkrycia kilkunastu nieznanych wcześniej obiektów, znajdujących się głównie na terenach zalesionych. Biorąc pod uwagę zarówno ilość, jak i różnorodność funkcjonalną odkrytych w ramach projektu obiektów / stanowisk archeologicznych, ich rozpoznanie należy uznać jako niewątpliwy sukces przeprowadzonych badań. Do najbardziej spektakularnych należy zaliczyć odkrycie kilku domniemanych cmentarzysk pradziejowych o trudnej do ustalenia chronologii, z czytelnymi na powierzchni konstrukcjami / brukami kamiennymi oraz skupiska kurhanów kamienno-ziemnych, zlokalizowanych w lasach: skupiska 9 kurhanów na terenie Nadleśnictwa Łanki, rozpoznanie rozległego pola kurhanowego niedaleko Buszynka, oraz pojedynczych kurhanów, znajdujących się w tej okolicy, odkrycie domniemanego gródka stożkowatego niedaleko Więcemierza. Kurhany pochodzą przypuszczalnie okresu wczesnego średniowiecza, jednak na podstawie analogii do znanych tego typu konstrukcji prawdopodobnie niektóre z nich mogą mieć wcześniejszą chronologię, związaną z okresem neolitu. Dokonano także identyfikacji licznych reliktów zabudowa poniemieckiej.

WYPEŁNIANIE STRUKTURY BAZY DANYCH W SYSTEMIE GIS

Kontynuowane było sukcesywne wpisywanie i uzupełnianie wszystkich danych pozyskanych w 2015 r. do systemu GIS, będącego platformą zbioru danych i dalszych analiz. Baza została uzupełniona o dane pozyskane w oparciu o prospekcję lotniczą (II etap), badania geofizyczne (etap II) oraz weryfikacyjną prospekcję terenową (etap II).

Stworzona baza danych pozwala na precyzyjne zarządzanie zbiorem znajdujących się w niej informacji oraz ułatwia wielopłaszczyznową interpretację zebranych wyników. Wszystkie znajdujące się w niej dane są powiązane z państwowym systemem odniesień przestrzennych. Baza w przyszłości może być wykorzystana przez służby konserwatorskie przy podejmowaniu decyzji związanych z monitorowanie, zarządzaniem i ochroną stanowisk archeologicznych tego regionu.

ANALIZA, INTERPRETACJA I UPOWSZECHNIANIE WYNIKÓW BADAŃ

Działania dotyczące tego punktu harmonogramu stanowiły integralnie połączony element z kolejnymi podejmowanymi działaniami, dotyczącymi upowszechniania wyników badań.

W ramach zintegrowanej analizy danych teledetekcyjnych dokonano zestawienia i weryfikacji potencjalnych obiektów zabytkowych, wskazanych na podstawie danych satelitarnych, danych ALS-ISOK (dane m.in. wysokościowe oraz rejestracja intensywności odbicia wiązki lasera) oraz zdjęć lotniczych (RGB/CIR). Korelacja rozpoznanych i wskazanych miejsc w 2014 r., stanowiła element uzupełniający i kontynuujący prace nad zasobem danych teledetekcyjnych. Łącznie wskazano 131 miejsc (potencjalnych obiektów antropogenicznych), dla których uzyskano potwierdzenie występowania anomalii (wyróżników) na podstawie co najmniej dwóch rodzajów danych teledetekcyjnych. Wskazania i korelacja danych nie uwzględniały wyników weryfikacji terenowej w roku 2014. Korelację wykonywano przed rozpoczęciem prospekcji terenowej w 2015 r., a także podczas jej realizacji.

W ramach działań w 2015 r. wykonano również uzupełniające wskazania potencjalnych obiektów, wynikające z powtórnego przeanalizowania danych w wyniku obserwacji terenowych, jakie miały miejsce w roku 2014. Rodzaje wskazań (potencjalne funkcje wskazywanych obiektów): 1 - pozostałości infrastruktury kolejowej (obiekty liniowe) - 1 obiekt; 2 - pozostałości dróg (obiekty liniowe) - ok. 10 obiektów; 3 - pozostałości zabudowy historycznej (poniemieckiej) - ponad 10 skupisk obiektów; 4 - pozostałości historycznych granic (ziemnych), oddzielających tereny leśne od rolniczych (obiekty liniowe) - ok. kilkunastu miejsc z zachowanym ciągiem równolegle biegnących, liniowych przewyższeń i zagłębień; 5 - obiekty archeologiczne (kurhany ?) - ok. 51 wskazań; 6 - relikty domniemanego założenia obronnego (gródek stożkowaty?) - 1 ob. (łącznie ponad 100 wskazań / potencjalnych obiektów antropogenicznych) oraz 7 - kilkadziesiąt obszarów / miejsc - potencjalnych obiektów związanych z tzw. paleośrodowiskiem.

W ramach działań opracowano konspekt upowszechniania wyników badań - szerszego kontekstu tego typu działań, jak również szeregu propozycji i wytycznych, możliwych do uwzględnienia w ich przypadku. W ramach powyższego zadania przygotowano oraz wybrano materiał opisowo-ilustracyjny celem upowszechniania wiedzy o zabytkach, jak i stosowanych technologiach - dokonano wyboru i przygotowano materiały (w tym głównie wizualne) do upowszechniania, które były wykorzystywane w dalszych działaniach zaplanowanych wg harmonogramu - działaniach edukacyjnych i upowszechniających.

Odnosząc się do jednego z celów projektu, mianowicie wykorzystania przetworzonego zasobu w upowszechnianiu i popularyzowaniu wiedzy na temat zasobów dziedzictwa archeologicznego, należy przede wszystkim zwrócić uwagę na potencjał w tym zakresie przetworzeń i wizualizacji geodanych, które stanowią doskonały materiał ilustracyjny, łatwo przyswajany przez młodzież, co potwierdziły m.in. prowadzone zajęcia w szkołach (zob. niżej). Cyfrowa symulacja, jak i wizualizacja 3D, którą można utworzyć na bazie danych ALS-ISOK, stanowią zasób, który swą graficzną formą zachęca i wzbudza dodatkowe zainteresowanie przede wszystkim u młodego odbiorcy, funkcjonującego w kulturze zdominowanej przekazem obrazowym, wzbogacanym różnorodnymi technikami multimedialnymi. Takie postrzeganie zasobów może stać się kolejną, a zarazem skuteczną formą prezentowania i promowania dziedzictwa archeologicznego. Zdobyte doświadczenia i poczynione obserwacje podczas wykładów popularyzacyjnych, m.in. w szkołach w Bobolicach, potwierdzają tezę, że multimedialna prezentacja, cyfrowa symulacja itp., odnoszące się do zabytków, wzbudzają dodatkowe zainteresowanie młodzieży, kształtując nowe wyobrażenie o dziedzictwie archeologicznym oraz samej archeologii, kojarzonej zazwyczaj z badaniami wykopaliskowymi. Korelowanie zabytków z najnowocześniejszymi technologiami może powodować definiowanie i postrzeganie dziedzictwa z innej, atrakcyjniejszej perspektywy.

DZIAŁANIA EDUKACYJNE I POPULARYZATORSKIE

Na tym etapie projektu podjęte zostały działania w celu rozpowszechniania i nauczania nowatorskich rozwiązań w ochronie i badaniu dziedzictwa archeologicznego, skierowane do uczestników projektu, środowiska naukowego oraz studentów. Skierowane one były także do innych grup odbiorców - w tym młodzieży i dzieci.

W skład działań edukacyjnych weszło:

(1) Seminarium naukowe pt. "Nieinwazyjne rozpoznanie zasobów dziedzictwa archeologicznego - potencjał i możliwości" w Instytucie Prahistorii UAM w Poznaniu

(2) Przygotowanie i prezentacja posterów

W ramach realizacji projektu przygotowane zostały postery, prezentujące m.in. zastosowane w trakcie badań metody, pozyskane w ich trakcie wyniki, oraz proponowane formy wykorzystania informacji o stanowiskach archeologicznych dla rozwoju turystycznego regionu, uwypuklający ich walory jako potencjalnych atrakcji turystycznych.

(3) Działania edukacyjne

W ramach działań towarzyszących realizacji projektu i upowszechniających jego wyniki, a także zaplanowanych w jego trakcie działań edukacyjnych, opracowano i przeprowadzono lekcje na temat dziedzictwa archeologicznego ziemi bobolickiej oraz możliwości jego rozpoznania przy zastosowaniu nowoczesnych, archeologicznych i nieinwazyjnych metod badawczych. Zajęcia przeprowadzono w dniu 27. października 2015 roku w Gimnazjum im. Agaty Mróz-Olszewskiej w Bobolicach oraz w dniu 29. października 2015 roku w Szkole Podstawowej im. Henryka Sienkiewicza w Bobolicach. Proponowane zajęcia miały na celu przybliżenie informacji o pradziejach ziemi bobolickiej oraz ochronie zasobów archeologicznych tych ziem. Równoległym celem była prezentacja realizowanego projektu naukowego, wraz z wstępnymi wynikami badań.

W ramach ww. zadania przygotowano konspekt wykładów, dobrano materiały i przygotowano prezentacje w formie elektronicznej. Na potrzeby zajęć dokonano wyboru materiałów ilustracyjnych i tekstowych oraz przygotowano projekty plansz edukacyjnych, związanych z realizacją działań upowszechniających wyniki badań (materiał do wykorzystania w formie drukowanej (ekspozycja) oraz elektronicznej - np. prezentacja on-line). Ponadto, podczas lekcji oraz na bazie wyniesionych doświadczeń przygotowano koncepcję oferty dydaktycznej - wraz z pakietem edukacyjno- dydaktycznym w formie pisemnego konspektu dla nauczycieli szkół podstawowych i gimnazjalnych, możliwym do wykorzystania podczas nauczania historii. Jego zakres tematyczny obejmuje: dziedzictwo archeologiczne / zabytki regionu/ nowoczesne metody nieinwazyjne. Zawiera także materiał ilustracyjno-tekstowy, do wykorzystania podczas lekcji szkolnych, na spotkaniach edukacyjnych z młodzieżą czy zajęciach pozalekcyjnych.

DZIAŁANIA PROMUJĄCE I UPOWSZECHNIAJĄCE WYNIKI PROJEKTU I WIEDZĘ O ZASOBACH ARCHEOLOGICZNYCH OKOLIC BOBOLIC

Ten etap obejmował działania informujące opinię publiczną i szersze grono odbiorców i zainteresowanych osób o rezultatach badań, jak i ogólnych celach i metodach pozyskiwania wiedzy o pradziejach za pomocą metod nieinwazyjnych poprzez: publikowanie informacji w serwisach internetowych, zamieszczanie informacji w prasie lokalnej, oraz lokalnych mediach oraz organizowanie inicjatyw upowszechniających. W założeniu, odbiorcami projektu mieli być bowiem nie tylko specjaliści, ale również mieszkańcy tych obszarów, jak również władze samorządowe czy oraz pracownicy Nadleśnictw, na terenach których znajdują się badane zasoby archeologiczne.

W skład działań w tym zakresie weszły ponadto:

(a) Sesja popularno-naukowa w Izbie Edukacyjnej w Bobolicach

Poszczególne rozdziały prezentują szczegółowe wyniki poszczególnych rodzajów prospekcji nieinwazyjnej oraz omawiają ich wartość poznawczą, zawierają także ocenę wartości danych i stosowanych metod. Znajdują się w niej także teksty poświęcone problematyce społecznego znaczenia odkrytego dziedzictwa archeologicznego i popularyzacji wiedzy na jego temat w różnych grupach społecznych oraz opracowujące pewne wytyczne dla działań mających na celu ochronę i zarządzanie dziedzictwem archeologicznym.

(książka do pobrania w zakładce: "Publikacje")